Læknablaðið - 01.04.1979, Síða 17

LÆKNABLAÐIÐ
67
3. SIÐFRÆÐI OG HLUTLEYSI VÍSINDA
Nú mun eflaust einhver vilja benda á að
siðfræði læknisfræðinnar hefur verið til
frá því að læknisfræðin kom til sögunnar,
og að eiður Hippokratesar sé grundvöllur
þeirrar siðfræði. Vissulega er það rétt að
í eiði Hippokratesar er að finna vísi að sér-
stakri siðfræði, en það er miklu fremur
siðfræði læknislistarinnar einnar en lækn-
isfræðinnar sem vísinda og tækni í nú-
tímaskilningi.
En siðfræði hefur um langt skeið ekki
notið vinsælda í heimi vísinda og fræða,
og þá ekki heldur í læknisfræði. Til marks
um þetta er að ekki hafa verið haldin
námskeið í siðfræði í læknadeild háskól-
ans — og þurfa þó læknar líklega öllum
öðrum fremur að glíma við siðfræðileg
vandamál.
Meginástæða þess að siðfræði hefur ver-
ið vanrækt er sú að vísindi, einkum raun-
vísindi og þ.á.m. læknisfræði, hafa frá því
á síðustu öld stuðst við vissa „hugmynda-
fræði“ um það hvað sönn vísindi séu; og
í hjarta þessarar hugmyndafræði er sú
kenning að vísindi og tækni séu eðli sínu
samkvæmt ”hlutlaus“ í siðferðilegum efn-
um og jafnvel í öllu gildismati. Með þess-
ari kenningu hefur verið vegið að tengsl-
um fræða og siðferðis. Afleiðingarnar eru
alkunnar: Við greinum milli vandamála
sem leysa ber með „öruggum" aðferðum
vísinda og tækni annars vegar, og vanda-
mála (gjarnan nefnd „mannleg vanda-
mál“) sem við höfum engar traustar að-
ferðir til að leysa hins vegar. Samt hljót-
um við að „leysa“ síðarnefndu vandamálin
og þá eftir því sem samviskan býður okk-
ur, að geðþótta okkar, samkvæmt hags-
munum okkar eða eftir því sem okkur
finnst best, án þess að geta sagt að „eina
rétta lausnin“ hafi verið fundin. Annars
vegar höfum við „alvarleg fræði“, hins
vegar tilgangslitlar vangaveltur og kjaft-
æði eða í skásta tilfelli viturleg ráð lífs-
reyndra manna: Lífsspeki verður hvorki
kennd né numin eins og efnafræði eða
skurðlækningar. Þetta kann að vera skýr-
ingin á því að ekkert námskeið í lækna-
deild háskólans skuli vera sérstaklega
helgað siðfræði.
Þessi greinarmunur fræða og tækni
annars vegar, siðferðilegrar og þ.á.m. fé-
lagslegrar og stjórnmálalegrar breytni
manna hins vegar, er mönnum tamur í
dag. Að baki þessum greinarmun búa
flóknar kenningar sem hér verður að
nefna, þó að ekki verði þær raktar í smá-
atriðum. Ekki verður stofnað til skynsam-
legrar umræðu um siðfræði læknisfræði
eða annarra vísinda, án þess að hrakin sé
sú kenning að vísindi og tæknistörf —
þ.á.m. læknisfræði — séu í sjálfu sér
siðlaus iðja, þ.e. að unnt sé að stunda vís-
indi og tæknistörf, afla þekkingar og
kunnáttu og beita þeim án þess að taka
mið af siðferðilegum viðmiðunum og raun-
verulegum verðmætum og gildum.
4. ÍMYNDAÐ DÆMI UM SIÐLEYSI
í VÍSINDUM
Til að skýra mál mitt vil ég taka ímynd-
að dæmi, sem flestir ef ekki allir læknar
munu hafa leitt hugann að.
Á dögum nasista í Þýskalandi gerðu
læknar SS-sveitanna grimmilegar tilraun-
ir á fólki. Kenningar og niðurstöður SS-
læknanna kváðu hafa verið afar ómerki-
legar frá vísindalegu sjónarmiði og svo
kann að vera um flestar rannsóknir af
þessu tagi.
En það má ímynda sér dæmið skýrara
og erfiðara: Einhverjum læknum leikur
mikill hugur á að fá vitneskju um það
hversu vel mannslíkaminn þolir áreiti á
ákveðið líffæri og telja þá vitneskju mjög
mikilvæga frá læknisfræðilegu (þ.e. vís-
indalegu-) sjónarmiði bæði sem hreint
þekkingaratriði og eins sem hagnýtan
fróðleik. Þeir gera með viðeigandi tækja-
búnaði tilraunir á fólki og fá tölfræðilegar
niðurstöður um líkur þess að fólk deyi,
sturlist af sársauka eða standist þá raun
sem áreitið veldur. Við skulum ennfremur
hugsa okkur að læknar telji niðurstöður
tilraunanna afar mikilvægar frá læknis-
fræðilegu sjónarmiði.
Þetta dæmi sýnir okkur nákvæmlega í
hvaða skilningi vísindi eru oft talin sið-
laus eða hlutlaus í siðferðilegum efnum.
Vísindamennirnir, læknarnir sem tilraun-
ina gera, fylgja köllun sinni: Þeir afla
þekkingar og leita sannleikans, og þeir
virðast ekki brotlegir við neinar reglur
vísinda um vönduð vinnubrögð, fullkomið
eftirlit o.s.frv. Öllum bestu tækjum og að-