Læknablaðið - 01.04.1979, Síða 27

LÆKNABLAÐIÐ
73
um það hvað mönnum er kleift og stað-
reyndum um það hvað menn telja mikil-
vægt.
Þetta leiðir hugann að öðru atriði sem
mönnum sést gjarnan yfir, en það er mun-
urinn á hugtökunum hlutleysi og hlut-
lægi.r’ Þessi hugtök er mönnum tamt að
leggja að jöfnu, eða að telja hlutleysi vís-
indamanna forsendur fyrir hlutlægi vís-
indanna. í vísindum sem leita einungis
þekkingar á almennum venslum eða eig-
inleikum fyrirbæra eru menn ekki hlut-
lausir, heldur hvílir þekkingarleit þeirra
á ákveðinni afstöðu eða viðhorfi sem felur
í sér afar afdrifaríkt gildismat. En þar
með er ekki sagt að vinnubrögð og rann-
sókna- og skýringaraðferðir viðkomandi
vísinda séu ekki áreiðanlegar, og að nið-
urstöður rannsókna geti ekki talist hlut-
lægar, þ.e. komið heim og saman við veru-
leikann. Hlutleysi vísindamanna er ekki
nauðsynleg forsenda hlutlægis, hlutlægi
hvílir á eftirliti vísindamanna með aðferð-
um sínum og niðurstöðum, og gagnrýni
á þær. (Athugasemd: Hlutleysiskröfu vís-
indanna eins og hún er almennt skilin sem
afstöðuleysi, má ekki rugla saman við
kröfuna um heiðarleika og óhlutdrægni.
Krafan um heiðarleika og óhlutdrægni og
vönduð vinnubrögð á við öll starfssvið;
jafnvel þjófaflokkar eru sagðir gera slíkar
kröfur og hafa sínar reglur í þessum efn-
um; það er e.t.v. á sviði stjórnmála sem
komist er næst því að vanvirða heiðarleika
og óhlutdrægni).
Ein meginástæðan fyrir þessari röngu
hlutleysiskenningu er sú, að vísindamenn
hafa orðið að verjast ásóknum utanaðkom-
andi aðila sem hafa viljað láta þá lúta trú-
arlegri eða stjórnmálalegri hugmynda-
fræði í rannsóknum sínum. Af þessum
sökum kröfðust vísindamenn á 17. og 18.
öld að viðurkennt yrði að fræði þeirra og
starfsemi væru óháð trúarbrögðum og
stjórnmálastefnum. Þessa kröfu rökstuddu
þeir með því að skírskota til hlutlægis
fræðanna sem þeir töldu að væri tryggt
með því að aðferðir þeirra væru sjálf-
stæðar með tilliti til allra hugmynda og
skoðana annarra en þeirra einna sem skyn-
semin skipaði mönnum. Með þessa hug-
myndafræði um vísindin að vopni — sem
leggur að jöfnu hlutleysi og hlutlægi —
tókst fræðimönnum fyrri alda að gera vís-
indin að viðurkenndri stofnun í þjóðfélag-
inu — stofnun í sama skilningi og kirkjan
með sínu klerkaveldi er stofnun. Síðan
hafa vísindamenn (hugtakið „vísindamað-
ur“ verður til um leið og stofnunin „vís-
indi“) hvað eftir annað gripið til þessarar
hlutleysiskenningar til að vernda eða
tryggja sjálfstæði starfsemi sinnar. En
jafnframt hafa vísindin, ásamt þeirri
tækni sem þau hafa getið af sér, sífellt
orðið áhrifameiri í þjóðfélaginu og í öllu
samfélagslífi manna. Sérhvert svið mann-
lífsins er á góðri leið með að eignast „vís-
indalega tækni“ við sitt hæfi.° Ef svo fer
sem horfir, má ætla að fólk geti yfirleitt
ekki tekist á við neinn vanda án þess að
kalla til sérfræðilega ráðunauta til að
„leysa vandamálið“.
Þessi mótsagnakennda staða vísinda í
þjóðfélaginu — þ.e. að vera talin hlutlaus
starfsemi og að vera um leið einn mesti
áhrifavaldur á sviði stjórnmála og atvinnu-
rekstrar, hugmyndafræði og líkamlegrar
velferðar — þarfnast ítarlegrar greiningar
og umræðu, sem hér er ekki staður til að
leggja út í.
9. HLUTLEYSI OG SIÐFERÐLEG
TVÖFELDNI
Til eru dýpri rök fyrir hlutleysiskenn-
ingunni en hér hafa verið rakin og gagn-
rýnd, og þau varða læknisfræðina sérstak-
lega. Slík rök er að finna beint og óbeint í
fyrirlestri Max Webers um „Starf fræði-
mannsins“, en þar beitir Weber hlutleysis-
kenningunni af öllu afli til að verja vís-
indamenn gegn ásóknum stjórnmálamanna
og annarra skoðanatrúboða. Fyrirlestrin-
um beinir Weber til þeirra stúdenta og
háskólakennara sem rugla saman stjórn-
málalegum, trúarlegum, siðferðilegum og
fræðilegum skoðunum. Weber segir:
Nú er á ólíkan hátt staðið að hinum ýmsu
fræðigreinum, og að sama skapi er mis-
jafnt, hvaða forsendum gengið er út frá. 1
náttúruvísindum eins og eðlisfræði, efna-
fræði og stjörnufræði er litið á það sem
sjálfsagt mál, að vert sé að þekkja lögmál
þess, sem gerist í efnisheiminum, að svo
mikíu leyti, sem vísindin megna að túlka
þau. Ekki vegna þess eins, að slík vitneskja
sé tæknilega nýtanleg, heldur af því, að
öflun hennar sé markmið í sjálfri sér, sé
köllun. Þessi forsenda er ósannanleg með