Læknablaðið - 15.08.1996, Blaðsíða 34

580
LÆKNABLAÐIÐ 1996; 82
Viðhorfsbreyting í samskiptum
sjúklinga og heilbrigðisstarfsfólks
Ástríður Stefánsdóttir
Hugmyndir um réttindi sjúklinga hafa verið
til umræðu í Evrópu í tæp 30 ár. Hvatinn að
þeirri umræðu er þríþættur: í fyrsta lagi þróun
á þeirri tækni sem unnt er að beita við skoðun
mannslíkamans. Sífellt verður auðveldara að
kafa æ dýpra inn í líkama og sál einstaklingsins
og getur slík rannsókn ógnað mannhelgi pers-
ónunnar. Því er orðið nauðsynlegt að tryggja
sérstaklega virðingu sjúklingsins. I öðru lagi er
staða sjúklingsins innan heilbrigðiskerfisins
veik þar sem hann er sjúkur og þarf að berjast
við það óöryggi og þá hræðslu sem fylgir því
ástandi. í þriðja lagi er sú hætta fyrir hendi að í
heilbrigðiskerfinu gleymist að sjúklingurinn er
manneskja með tilfinningar og eigin markmið
með lífi sínu. Hann verði þess í stað smættaður
niður í „tilfelli". Að lokum má nefna aukin
áhrif hugmynda um mannréttindi í samfélag-
inu.
Vaxandi þungi þessarar umræðu í nágranna-
löndum okkar hefur knúið á um lagasetningu
þar sem reynt er að tryggja sérstaklega rétt
sjúklinga. Hin hefðbundna mynd af sambandi
læknis og sjúklings þar sem sjúklingurinn legg-
ur mál sín í hendur heilbrigðisstarfsfólks víkur
því að nokkru fyrir annarri hugmynd. Hún er
sú að sjúklingurinn standi andspænis hinu
ágenga og tæknivædda bákni sem heilbrigðis-
kerfið er og þarfnist verndar gegn því til að
geta haldið virðingu sinni og reisn.
Erindi flutt á málþingi L.í. um réttindi sjúklinga
Höfundur er læknir. Fyrirspurnir, bréfaskriftir Ástríöur Stef-
ánsdóttir, Laugarásvegi 53, 104 Reykjavík.
Mannréttindi og sjálfræði
Mannréttindi eru réttindi sem allir menn
hafa óháð lögum. Þau eru ofar lögum í þeim
skilningi að þegar lögin ganga gegn þeim þá
tölum við um óréttlát lög. Mannréttindi eiga
við um alla menn jafnt og án skilyrða. Þau
byggja á hugmyndum um manngildi er allir
menn hafi sem sé óháð breytilegum verðleik-
um manna. Ég þarf ekki að hafa unnið til þess
að borin sé virðing fyrir mér sem manneskju,
heldur á ég rétt á því hvort sem ég er alþingis-
maður, hjúkrunarfræðingur, afbrotamaður
eða hvítvoðungur. Mikilvægur grundvöllur
þess að geta virt aðra menn og skilið þá hug-
myndafræði er mannréttindahugsjónin hvílir á
er hæfileikinn til að setja sig í spor annarra og
tileinka sér það viðhorf að sérhver maður sé
gerandi en ekki bara þolandi. Einstaklingurinn
er þannig sjálfráða uppspretta eigin athafna en
ekki hlutur sem hægt er að ráðskast með. Auk-
inni áherslu á mannréttindi hefur fylgt, að veg-
ur sjálfræðis sem siðferðilegs verðmætis hefur
aukist. I sjálfræðinu felst viðurkenningin á því
að maðurinn eigi eins og frekast er unnt að
ráða sjálfur gerðum sínum og því hvað gert er
við líkama hans.
Réttur sjúklinga byggir á mannréttindum.
Veikur maður sem leita þarf á náðir heilbrigð-
iskerfisins er í þeirri stöðu að mannréttindum
hans gæti verið ógnað. Sérstakra aðgerða er
því þörf til að vernda mannréttindi einstak-
lingsins. Það er með öðrum orðum verið að slá
skjaldborg um réttindi sem eiga að vera öllum
sjálfsögð. Þarna gegnir vernd sjálfræðisins
mikilvægu hlutverki. Viðurkennt er að mikil-
vægt sé að sjúklingur taki þátt í ákvörðunum er