Læknablaðið - 15.08.1996, Blaðsíða 35

LÆKNABLAÐIÐ 1996; 82
581
varða eigin læknismeðferð. Það hjálpar sjúk-
lingnum til að halda virðingu sinni. Auk þess er
viðurkennt að sérhver einstaklingur viti al-
mennt best sjálfur hvað sé honum fyrir bestu.
Ekki er lengur til siðs að læknar taki allar
ákvarðanir varðandi meðferð sjúklings án sam-
ráðs við hann. Þrátt fyrir að læknirinn hafi hina
faglegu þekkingu og reynslu af sjúklingum með
samsvarandi sjúkdóm þá hefur sjúklingurinn
sjálfur persónulega upplifun af veikindum sín-
um. Einnig hefur hann eigið gildismat og
markmið í lífinu sem meðferðin gæti haft áhrif
á. Góð heilsa er fyrir einstaklinginn aðeins ein
þeirra gæða sem skipta hann máli í lífinu. Það
eru því hugsanlegar aðstæður þar sem þessi
tiltekni einstaklingur væri tilbúinn að fórna
heilsunni (og jafnvel lífinu) fyrir önnur gæði
sem eru honum meira virði til dæmis trú. Dæmi
um slíkar aðstæður væri þegar einstaklingur
sem tilheyrir söfnuði Votta Jehova og neitar
blóðgjöf vegna trúarsannfæringar sinnar jafn-
vel þótt sú ákvörðun gæti kostað hann heilsuna
eða lífið. Með því að virða vilja sjúklingsins
sjálfs þá virðir fagmaðurinn rétt hans til að
ráða sér sjálfur.
Við það að viðurkenna sjálfræðið sem
grundvallargildi og þar með mikilvægi þess að
sjúklingur taki þátt í ákvörðunum um eigin
meðferð verður viðhorfsbreyting í samskiptum
sjúklings og heilbrigðisstétta. Hippókrates
taldi að best væri að leyna sjúklinginn öllu er
varðaði ástand hans og þá meðferð er beita
skyldi. Þetta var gert með velferð sjúklingsins í
huga. Segja má að þessi viðhorf hafi verið ríkj-
andi allt fram á okkar daga. Það er einungis
nýverið að sú hugmynd er almennt viðurkennd
að sjúklingurinn skuli hafður með í ráðum. í
stað forræðis yfir sjúklingnum er komið sam-
ráð við sjúklinginn. Þessi viðhorfsbreyting eða
bylting kallar á breytt og betri samskipti á milli
heilbrigðisstarfsmanns og sjúklings. í þessu
ljósi er orðið grundvallaratriði að þeir skilji
hvor annan. Þessari kröfu sjúklinga um bætt
samskipti og auknar upplýsingar um ástand
þeirra, horfur og meðferð verður að svara með
breyttum vinnubrögðum heilbrigðisstarfs-
fólks. Ef sjúklingur á rétt á að sjálfræði hans sé
virt þá er það orðin skylda starfsfólksins að
upplýsa sjúklinginn. Hann á með öðrum orð-
um rétt á að fá upplýsingar til að geta verið
sjálfráða þátttakandi í þeirri meðferð sem hann
gengst undir. Það er á ábyrgð starfsfólksins og
hluti af fagmennsku þeirra að koma upplýsing-
unum til skila á þann hátt að sjúklingurinn eigi
möguleika á að skilja þær. Ef það er ekki gert
er gengið á rétt hans.
Þessi aukna áhersla á sjálfræði sjúklingsins
gerir líka auknar kröfur til hans. Gerð er sú
krafa að hann taki þátt í ábyrgðinni á eigin
meðferð. Jafnframt er á hans ábyrgð að leggja
sig fram um að vera virkur þátttakandi í því
samtali sem á sér stað. Þetta mætti hugsanlega
kalla skyldu sjúklingsins til að vera sjálfráða og
þá um leið rétt starfsfólksins til að eiga viðræð-
ur við einstakling sem tekur þátt í samtalinu á
ábyrgan hátt og eftir bestu getu. Lítum nú
nánar á þau réttindi sjúklingsins sem ég hef
þegar fjallað um:
Lögbinding réttinda: Stefnuyfirlýsing
Evrópuskrifstofu Alþjóðaheilbrigðismála-
stofnunarinnar um réttindi sjúklinga var sam-
þykkt vorið 1994. Yfirlýsingin sem venjulega er
kölluð Amsterdamyfirlýsingin er ein af þeim
erlendu gögnum sem stuðst var við við samn-
ingu frumvarps til laga um réttindi sjúklinga
sem lagt var fyrir Alþingi á 120. löggjafarþing-
inu 1995-1996. Er þar meðal annars lögð
áhersla á eftirtalda þætti:
1. Virðingu fyrir mannhelgi, einkalífi og
sjálfsákvörðunarrétti sjúklings.
2. Að sjúklingur eigi rétt á upplýsingum um þá
heilbrigðisþjónustu sem í boði er, eigin
sjúkdóm, meðferð og batahorfur.
3. Að sjúklingur verði að samþykkja þá með-
ferð sem framkvæmd er.
4. Að sjúklingur eigi rétt á að farið sé með
allar persónuupplýsingar sem trúnaðarmál.
5. Sjúklingur á einnig rétt á viðeigandi (“app-
ropriate to his or her health needs“) læknis-
meðferð og umönnun og ekki er réttlætan-
legt að mismuna fólki með tilliti til þessa.
Of langt mál yrði að telja upp einstakar
greinar yfirlýsingarinnar en ég get þó sagt að
mestmegnis er um að ræða nánari útfærslu á
ofangreindum fimm þáttum.
í umfjöllun með yfirlýsingunni er gerður
greinarmunur á tvenns konar réttindum, ann-
ars vegar er talað um einstaklingsbundin rétt-
indi og hins vegar um samfélagsleg réttindi.
Þau fyrrnefndu hafa nokkra hliðstæðu við það
sem nefnt hefur verið á íslensku griðaréttur en
hin síðari líkjast gæðarétti. Einstaklingsbundni
rétturinn miðar að vernd á mannhelgi og frelsi
persónunnar. Hann er bundinn við einstak-
linginn sem mann og er sagður neikvæður rétt-
ur þar sem kveðið er á um við ríki og einstak-