Kjarninn - 14.11.2013, Blaðsíða 88

07/07 kjarninn DÓMSMÁL
f
yrirgefið mér. Ég laug. Fyrirsögnin þessa pistils
hefur ekkert með innihald hans að gera. Hún er
aumkunarverð tilraun til að fá lesendur til þess
að veita því sem á eftir kemur athygli. Ástæða
þessarar örvæntingarfullu blekkingar er sú að
höfundur gerir sér grein fyrir að orðið „áfrýjunarleyfi“
verður seint til þess fallið að draga hungruð augu lesenda
Kjarnans að því máli sem þó er mikilvægt að fjalla um.
Orðið „réttarríki“ yrði kannski betur til þess fallið
að heilla en ef þið eruð enn að lesa þá er tilganginum
svo sem náð. Réttarríki er fallegt orð. Rétt eins og
„lýðræði“ sem enginn myndi þora að hallmæla. Nær
allir virðast sammála um að við ættum virða og verja
réttarríkið okkar. En hvað þýðir þetta orð? Hugtakið er
í raun draumsýn þar sem deilur manna eru leystar með
friðsam legum úrlausnum hlutlausra aðila á borð við dóm-
stóla. Án réttarríkis er frumskógarlögmálið alls ráðandi.
Dæmi: maður skilar ekki vídeóspólu. Eigandi vídeóleigu
fer heim til mannsins, brýst inn og tekur spóluna og lemur
manninn í hausinn með spólunni í hegningarskyni. Það sem
á eftir kemur er í raun treilerinn úr Njálu, þar sem dóttir
mannsins sem leigði spóluna kveikir í ruslageymslunni í
blokkinni hjá eiganda vídeóleigunnar, sem verður til þess
að gamli karlinn í annarri hæð til vinstri ákveður að skera á
dekkin á þríhjóli bróðursonar íkveikjukonunnar o.s.frv. Sem
sagt: ekki gott!
Til þess að réttarríkið gangi upp setjum við meginreglur
sem virða skal án undantekninga. Þetta eru reglur á borð
við jafnræði málsaðila, sönnunarreglur og málshraða-
reglur. Þessar meginreglur móta viðhorf réttarins og hafa
leiðbeiningar gildi við lögskýringar. Þær eru einnig mikil-
vægur vegvísir í löggjafarstarfi.
Reglan um jafnræði málsaðila er falleg mjög. Hún segir
okkur að allir skuli jafnir að lögum og fyrir dómi. Þessa
grunnreglu íslensks réttar má t.d. finna í 65. gr. stjórnar-
skrár sem segir:
„Allir skulu vera jafnir fyrir lögum og njóta mannréttinda
án tillits til kynferðis, trúarbragða, skoðana, þjóðernis-
uppruna, kynþáttar, litarháttar, efnahags, ætternis og stöðu
að öðru leyti. Konur og karlar skulu njóta jafns réttar í
hvívetna. Reglan um jafnræði málsaðila gildir um alla þætti
reksturs einkamáls, svo sem um meðferð skjala, skýrslutökur
og flutning máls fyrir dómi.“
Nú erum við að nálgast það sem mig langar að fjalla um
í þessum pistli. Önnur grundvallarregla réttarríkisins er
reglan um réttláta málsmeðferð. Sú regla er talin fela í sér
rétt til að fá niðurstöðu lægra dómsvalds endurskoðaða fyrir
æðri dómstóli. Því hlutverki gegnir Hæstiréttur Íslands, sem
fer yfir þá dóma héraðsdómstóla sem er áfrýjað og athugar
hvort ástæða sé til að senda málin aftur þangað til frekari
vinnslu, til dæmis vegna formgalla. Ef ekki er ákveðið að
vísa málum heim í hérað er tekin efnisleg afstaða til deilu-
efnisins. Oft eru dómar héraðsdóms staðfestir, stundum er
þeim breytt lítillega en á tíðum er þeim hreinlega kollvarpað.
Gífurlega mikilvæg vörn réttarríkisins felst í þessari endur-
skoðun. Þó eiga ekki allir rétt á slíkri endurskoðun.
Eina af þeim takmörkunum sem eru á Íslandi á endur-
skoðun æðra dómstóls er að finna í 152. gr. laga um meðferð
einkamála. Þar segir að ef mál varði fjárkröfu sé það skil-
yrði áfrýjunar að fjárhæð hennar nemi 300.000 krónum.
Þessi fjárhæð er uppreiknuð árlega miðað við lánskjara-
vísitölu og nemur 734.860 krónum fyrir árið 2013, samkvæmt
upplýsingum á heimasíðu Hæstaréttar. Sams konar reglu
er að finna í lögum um meðferð sakamála. Þetta þýðir á
mannamáli að í ýmsum málum eiga einstaklingar ekki rétt á
endurskoðun æðri dómstóls vegna þess að fjárkrafa málsins
er ekki nægilega há. Um leyfi til áfrýjunar í slíkum málum
þarf að sækja sérstaklega til Hæstaréttar, sem veitir ekki
rökstuðning fyrir samþykki sínu eða synjun.
Þegar fjallað er um mikilvæg réttindi á borð við tjáningar-
frelsi má velta fyrir sér hvort réttlætanlegt sé að hafa slíkar
takmarkanir á heimild til áfrýjunar. Tökum sem dæmi dóms-
mál þar sem fólk sem stundað hefur friðsamleg mótmæli
hefur verið dæmt fyrir óhlýðnast fyrirmælum lögreglu um að
láta af mótmælunum.
Friðsamleg mótmæli eru mikilvæg bæði lýðræði og réttar-
ríkinu og slík tjáning er sérstaklega varin bæði í stjórnarskrá
og mannréttindasáttmála Evrópu. Það er því grafalvarlegt
mál að áfrýjunarleyfi fáist ekki í slíkum málum þar sem um
er að tefla rétti einstaklingsins til að fá endurskoðun á því
mikilvæga hagsmunamati er felst í tjáningarfrelsi annars
vegar og fyrirvaralausri skyldu til að hlýða fyrirmælum lög-
reglu í samræmi við lögreglulög hins vegar.
Einnig getur myndast innbyggð skekkja sóknar aðilum
til góðs vegna reglna um áfrýjunarleyfi. Tökum dæmi.
Karl maður stefnir einstaklingi út af meiðyrðum (hér er
sóknaraðili kyngreindur enda virðast það fyrst og fremst
vera hörunds sárir karlmenn sem stofna til meiðyrðamála
fyrir dómi). Stefnandi krefst einnar milljónar króna í skaða-
bætur vegna sinnar meiddu æru. Ef hann tapar málinu fyrir
héraðsdómi á hann rétt á að áfrýja þar sem áfrýjunarfjárhæð
er ákveðin eftir höfuðstól kröfu, í þessu tilfelli ein milljón
króna. Ef hann hins vegar vinnur eru talsverðar líkur á
að skaðabætur sem stefnda yrði gert að greiða yrðu undir
734.860 kr., sem er lágmarksfjárhæð hvað áfrýjun varðar.
Þá þyrfti dómþoli að lúta því að tjáningarfrelsi hans, sem
verndað er með stjórnarskrá og Mannréttindasáttmála
Evrópu, hefði verið þrengt með ákvörðun dómstóls án þess
að hægt væri að fá þá ákvörðun endurskoðaða nema með því
að fara bónleiðina til Hæstaréttar og þola mögulega órök-
studda neitum við beiðni um leyfi til áfrýjunar. Ekki verður
því á það fallist að fullt jafnræði sé með aðilum hvað þetta
varðar.
Lögmönnum er kunnugt um ýmis dæmi þess að hafnað
hefur verið beiðnum um áfrýjun á málum er varða tjáningar-
frelsi þar sem héraðsdómstólar dæmdu einstaklingum sem
viðhöfðu tjáningu í óhag. Einnig eru dæmi þess efnis að ekki
hafi verið fallist á áfrýjunarleyfi í málum er varða frelsis-
sviptingu einstaklinga. Þó má þess geta að íslenska ríkinu
virðist reynast auðveldara að fá áfrýjunarleyfi í tengslum við
slík mál. Þegar svo er komið má spyrja hvort við séum komin
út á hálan ís hvað varðar jafnræðisreglu og rétt til réttlátrar
málsmeðferðar.
fíkniefni hafa
áhrif á skuldir
heimila
dómSmál
Katrín Oddsdóttir
Héraðsdómslögmaður
Deildu með
umheiminum
07/07
„Réttarríki er
fallegt orð. Rétt
eins og „lýðræði“
sem enginn
myndi þora að
hallmæla. Nær
allir virðast sam-
mála um að við
ættum virða og
verja réttarríkið
okkar. En hvað
þýðir þetta orð?“