SunnudagsMogginn - 18.12.2011, Blaðsíða 35

18. desember 2011 35
Greinarhöfundur er höfundur bókarinnar
Íslenskir kommúnistar.
af stjórnmálaástæðum, um eitt hundrað
þúsund manns hefur reynt að flýja sjó-
leiðina frá Kúbu til Bandaríkjanna, og
um tvær af ellefu milljónum Kúbverja
búa í útlegð.
Næg rök eru því fyrir þeirri nið-
urstöðu minni, að afstaða Alþýðu-
bandalagsins til kommúnismans hafi
verið tvíræð, þótt ekki beri að telja það
kommúnistaflokk.
Hvert rann Rússagullið?
Kjartan Ólafsson viðurkennir, að Sósíal-
istaflokkurinn tók við stórfé frá Moskvu,
en telur, að það hafi mestallt runnið til
Máls og menningar. Þar eru áreiðanlega
ekki öll kurl komin til grafar. Sum
skjalasöfn í Moskvu eru enn lokuð.
Raunar gerir það hlut íslenskra sósíalista
í sögu Íslands enn verri, ef hin miklu
áhrif þeirra í menningarlífinu voru að-
allega í krafti Rússagulls. Verður þjóð-
ernistal þeirra Kristins E. Andréssonar,
forstjóra Máls og menningar, og Einars
Olgeirssonar þá heldur ámáttlegt.
Ég bendi á það í bók minni, að gamli
kjarninn úr kommúnistaflokknum, sem
stjórnaði Sósíalistaflokknum og síðar Al-
þýðubandalaginu, réði yfir fjórum stór-
hýsum í Reykjavík, ekki aðeins Lauga-
vegi 18, sem var kallað „Rúblan“, heldur
líka Skólavörðustíg 19, Þingholtsstræti
27 og Tjarnargötu 20. Ég trúi því ekki,
að þessi hús hafi verið keypt eingöngu
fyrir fé úr sigggrónum verkamanna-
höndum.
Kjartan Ólafsson gleymir einnig öllu
því Rússagulli í mynd boðsferða og
námsstyrkja, sem hann úthlutaði sjálfur
á sjöunda áratug, á meðan hann var
framkvæmdastjóri Sósíalistaflokksins.
Hann getur þess ekki heldur, sem fram
kemur í bók minni, að hinn austurþýski
„bræðraflokkur“ (eins og komm-
únistaflokkur Austur-Þýskalands var
jafnan nefndur) sá um það fyrir Sósíal-
istaflokkinn að koma íslenskum stúd-
entum í Austur-Þýskalandi á kjörstað í
Vestur-Þýskalandi í að minnsta kosti
tvennum kosningum. Einnig héldu
austurþýskir kommúnistar sérstakan
skóla fyrir Sósíalistaflokkinn sumarið
1960, þótt hann leystist að vísu upp í
óreglu. Með fádæmum er, að erlend ein-
ræðisstjórn kosti þannig flokksstarf í
öðru landi.
Því síður minnist Kjartan á það, sem
upplýst er í bók minni, að Kremlverjar
fjármögnuðu að minnsta kosti tvisvar
vinnudeilur á Íslandi, 1952 og 1961.
Dagsbrún, sem fékk þá stóra styrki að
austan, var eins og Mál og menning ein
aðalstoðin í valdakerfi Sósíalistaflokks-
ins.
Óslitinn þráður
Tuttugasta öldin var öld alræðisstefn-
unnar, nasisma og kommúnisma. Um
eitt hundrað milljón manns týndi lífi af
völdum kommúnismans, og líf hundr-
uða milljóna annarra var eyðilagt. Hér á
Íslandi gekk áhrifamikill hópur fram
undir merki kommúnismans. Kjartan
Ólafsson skrifaði í Þjóðviljann á 75 ára
afmæli Einars Olgeirssonar 1977: „En
gæfa Þjóðviljans og stjórnmálasamtaka
íslenskra sósíalista hefur verið sú, að
þráðurinn frá því fyrsta til þessa dags er
þrátt fyrir sitt hvað, sem á milli ber,
óslitinn. Þótt framtíðin sé verkefnið, lifir
fortíðin í okkur og við í henni.“ Ég skil
vel, að Kjartan Ólafsson láti nú svo sem
þráðurinn hafi slitnað, tæpum áratug
áður en hann mælti þessi orð, en hann
fær ekki breytt staðreyndum sögunnar.
S
norri G. Bergsson, sagnfræð-
ingur dýpkar verulega þá
mynd, sem prófessorarnir Þór
Whitehead og Hannes H. Giss-
urarson hafa dregið upp á síðustu árum,
með ritverki sínu Roðinn í Austri – Al-
þýðuflokkurinn, Komintern og komm-
únistahreyfingin á Íslandi 1919-1924.
Í þremur meiriháttar bókum, sem gíf-
urleg vinna liggur á bak við er búið að
staðfesta og sanna með rannsóknum á
skjölum og öðrum heimildum að snemma
á 20. öldinni verða til stjórnmálahreyf-
ingar á Íslandi og að hluta til verkalýðs-
hreyfing, sem byggjast á fjármögnun er-
lendra ríkja og aðila, fjármagni, sem
notað er í markvissri viðleitni til að koll-
steypa því veikburða og fullvalda smáríki,
sem hér var að verða til.
Þótt vafalaust sé hægt að deila um ein-
stök atriði í frásögnum þeirra þriggja, er
þessi meginlína alveg ljós. Þeir setja líka
allir þrír fram svo rökstudda gagnrýni á
skrif annarra fræðimanna um þessi efni,
svo sem Jóns Ólafssonar, Þorleifs Frið-
rikssonar og Árna Snævars að kominn er
grundvöllur fyrir skemmtilegum og upp-
lýsandi rökræðum þeirra í milli á op-
inberum vettvangi.
Tvennt hefur sótt á mig við lestur bókar
Snorra G. Bergssonar og gerði reyndar
líka, þegar ég las bækur þeirra Þórs
Whiteheads og Hannesar Hólmsteins:
Annars vegar þetta:
Það fer ekki á milli mála, að það er mjög
öflugur hópur á vinstri kanti íslenzkra
stjórnmála, sem tekur til við að byggja
upp verkalýðshreyfinguna og stjórn-
málahreyfingu jafnaðarmanna og komm-
únista snemma á 20. öldinni. Í þessum
hópi eru sterkir forystumenn. Það á við
um Ólaf Friðriksson, Einar Olgeirsson,
Brynjólf Bjarnason en ekkert síður við þá,
sem störfuðu að baki þeim fjarri sviðsljós-
inu. Þegar ég var komin í háskóla haustið
1958 vorum við enn, félagar mínir í
Heimdalli, að velta fyrir okkur manni að
nafni Ársæll Sigurðsson, sem þá var annar
af eigendum fyrirtækis að nafni Borgarfell
og átti viðskipti við Austur-Þýzkaland.
Þar var á ferð lykilmaður í hreyfingu
kommúnista á Íslandi, sem lítið bar á en
átti að baki samfellt starf frá þeim tíma,
sem bók Snorra G. Bergssonar fjallar um
en Ársæll kemur við sögu í bókinni. Hið
sama á við um Hendrik Ottósson.
Styrkur þessara manna var, að þeir
voru að berjast fyrir pólitískri sannfær-
ingu sinni. Það er hægt að virða þá, sem
það gera, þótt þeir séu ósammála manni
en það er engin leið að hafa annað en
megnustu fyrirlitningu á þeim, sem taka
við erlendu fé og nota það til þess að berj-
ast undir fölsku flaggi í stjórnmálabarátt-
unni hér heima.
Og þar komum við að hinu atriðinu,
sem sækir á mig við lestur Roðans í
Austri:
Hvað hefði verið sagt hér á Íslandi ef fé-
lagar í Þjóðernissinnaflokki Íslands, öðru
nafni nazistar, sem hér störfuðu á fjórða
áratug 20. aldarinnar, hefðu farið í reglu-
legar heimsóknir til þriðja ríkis Adolfs
Hitlers og sótt þangað peninga til þess að
fjármagna stjórnmálabaráttu þeirra hér?
Ef þeir hefðu gengið á fund Jóseps Göb-
bels og fengið hjá honum fjárstyrk til að
setja upp prentsmiðju á Íslandi til að
prenta vikublaðið Ísland, sem þeir gáfu út
eða tímaritið Mjölni, svo dæmi séu nefnd.
Hvað hefði verið sagt, ef þeir hefðu sótt
fundi og ráðstefnur fasista, nasista og fa-
langista víðs vegar um Evrópu og komið
til baka sigri hrósandi og lýst þeim fyr-
irmyndarríkjum, sem þeir Hitler, Mus-
sólini og Franco voru að byggja upp?
Þetta var það, sem forystumenn
kommúnista á Íslandi gerðu um og upp úr
1920. Það er búið að skjalfesta þetta, stað-
festa og sanna en það er eins og það skipti
engu máli, ef marka má þjóðfélags-
umræður hér, að á Íslandi voru útsend-
arar erlends valds á ferð – og það er búið
að afhjúpa þá. Þeir Snorri G. Bergsson,
Hannes Hólmsteinn og Þór Whitehead
hafa afhjúpað þá með ítarlegum margra
ára rannsóknum.
Hvenær verður Íslandssaga 20. ald-
arinnar, sem kennd er í skólum landsins
umskrifuð? Eða á ekki að skrifa hana upp
á nýtt? Á bara að láta sem ekkert sé? Hve-
nær verður þetta grundvallaratriði tekið
til opinberrar umræðu af hálfu sagnfræð-
inga og kennara? Hvers vegna hefur það
ekki þegar verið gert?
Snorri G. Bergsson sýnir fram á að hinir
ungu hugsjónamenn voru ekki bara að
berjast fyrir sannfæringu sinni. Þeir nutu
hins ljúfa lífs. Í bók Snorra segir:
„Að undanskildum ferðum til útvalinna
staða í eða við Moskvu, voru gestirnir í
raun lokaðir inni í Kreml og nærliggjandi
götum. Þeir kynntust því aldrei hinni
sönnu Moskvu, „með skömmt-
unarhungrinu, handtökunum, viðbjóðs-
legum fangelsasamstæðum og svarta-
markaðsbraskinu“. Þeir átu og drukku
meðan borgarbúar sultu, horfðu fram hjá
neyðinni og létu teyma sig í heimsóknir á
fyrirfram skipulagðar stofnanir. „Fulltrú-
ar alþjóða sósíalismans,“ sagði Victor
Serge, einn af starfsmönnum Kom-
interns, „virtust haga sér eins og sum-
arleyfisþegar eða ferðamenn í lýðveldi
okkar, sem blæddi undan svipuhöggum
umsátursins.““
Voru þeir kannski ekki svona miklir
hugsjónamenn?! Voru þetta bara fátækir
Íslendingar, sem duttu inn í heim hinnar
nýju yfirstéttar í Sovétríkjunum og vildu
nota tækifærið? Því að ný yfirstétt var
það.
Í bók Snorra segir:
„Í febrúar 1921 var Petrograd að blæða
út. Forréttindi bolsévikaforingja voru eitt
af því, sem helzt æsti upp lýðinn í Petrog-
rad og sjóliða í Kronstadt-flotastöðinni
þar nærri.“
Snorri G. Bergsson víkur að áhugaverð-
um deilum meðal kommúnista hér um
það, hvort fylgja ætti fyrirmælum frá
Moskvu í einu og öllu en um það voru þeir
ekki alveg sammála, Hendrik Ottósson og
Ólafur Friðriksson.
Hiðstæð átök stóðu í hópum þjóðern-
issinna á fjórða áratugnum. Sumir í þeim
hópi vildu fylgja Þýzkalandi Hitlers fast
eftir, þótt ekki sé vitað til að sá hópur hafi
tekið við peningum frá Þjóðverjum. Aðrir
voru því andvígir og litu á sig sem ís-
lenzka þjóðernissinna, sem hefðu ekkert
til Þýzkalands að sækja, þótt ekki færi á
milli mála, að þeir töldu, að Churchill ætti
að halda sig til hlés og gefa Hitler frjálsar
hendur um að fella veldi bolsévika í
austri.
Snorri G. Bergsson hefur með rann-
sóknum sinum öðlast gífurlega yfirsýn
yfir þau umbrot, sem urðu á þessum árum
í röðum þeirra Íslendinga, sem tóku upp
baráttu fyrir sósíalisma. Þess vegna sakna
ég þess, að hann dragi ekki saman hinar
stóru línur í þessari sögu. En kannski ger-
ir hann það í öðru bindi, sem hann boðar í
eftirmála.
Í framhaldi af þeirri ítarlegu skoðun,
sem fram hefur farið á sögu jafn-
aðarmanna og kommúnista á 20. öldinni
er æskilegt að dýpra verði farið ofan í
klofning Alþýðuflokksins og stofnun
Sameiningarflokks alþýðu – Sósíal-
istaflokksins 1938 og klofning Alþýðu-
flokksins og stofnun Alþýðubandalagsins
1956, svo og hin endanlegu skil, sem urðu
á milli sósíalista og vinstri sinnaðra jafn-
aðarmanna með formlegri breytingu Al-
þýðubandalags úr kosningabandalagi í
stjórnmálaflokk 1968.
Þá er ljóst að saga tveggja forystumanna
þessara stjórnmálahreyfinga er að mestu
óskrifuð. Þar á ég við þá Héðin Valdimars-
son og Hannibal Valdemarsson. Er það
ekki verðugt verkefni fyrir Alþýðu-
samband Íslands að sjá til þess að sögur
olíukóngsins, sem um leið var formaður
Dagsbrúnar og verkalýðsforingjans víg-
reifa frá Vestfjörðum verði skrifaðar?
Þeir hafa verið afhjúpaðir
Bækur
Roðinn í Austri
bbbbn
Eftir Snorra G. Bergsson.
Ugla gefur út. 390 bls.
Frumkvöðull kommúnismans á Íslandi, Ólafur Friðriksson, á útifundi á horni Ingólfsstrætis og Hverfisgötu í upphafi þriðja áratugar 20. aldar.
Styrmir Gunnarsson