SunnudagsMogginn - 18.12.2011, Blaðsíða 42

42 18. desember 2011
Eins og lesendur vita mæta veleru jólin á næsta leiti. Mörgokkar gera eitt og annað í tilefnijólanna. Sum þrífa eldhússkáp-
ana, önnur skreyta og enn önnur búa
eitthvað til svo aðrir geti notið. Þegar líð-
ur á desembermánuð eru mörg okkar oft
spurð að því hvort við séum búin að öllu.
Sjálf hef ég hingað til ekki alveg vitað
hvernig ég á að svara þeirri spurningu.
Ég hef hins vegar lengi vitað að mér
eldri konur eru viskubrunnur og meðal
annars vegna þeirra nýt ég alls þess sem
ég nýt í dag. Ef það væri ekki fyrir for-
mæður mínar má gera ráð fyrir að margt í
menningu okkar hefði glatast. Það voru
þær sem ólu upp börn, sögðu þeim sögur
og kvæði sem við teljum til helstu ger-
sema okkar í dag. Þessar sögur og kvæði
hafa orðið yngra fólki endalaus upp-
spretta nýrra hugmynda og listaverka.
Þannig má segja að formæður okkar hafi
veitt okkur ótæmandi brunn nýrra hug-
mynda með því að færa þekkingu frá
einni kynslóð til annarrar.
En það eru ekki bara formæður okkar
aftan úr grárri fortíð sem veita okkur
innblástur. Nýlega gaf tónlistarkonan Lay
Low út geisladisk þar sem hún hefur
samið lög við ljóð íslenskra kvenna.
Þannig hefur hún nýtt tungumálið, orð
kvennanna, til frjórrar sköpunar. Svona
getur máttur tungumálsins verið mikill
og innblásinn. Og svona getur ein kona
kveikt í annarri konu með frábærri út-
komu.
Um daginn var ég svo heppin að fá að
hitta merkilega konu á níræðisaldri.
Konan heitir Berit Ås og er norsk bar-
áttukona. Hún hefur tekið virkan þátt í
norskum stjórnmálum og barist fyrir
réttindum kvenna. Þegar við unga fólkið
spurðum hvaða ráð hún gæti gefið okkur
í baráttunni fyrir betri heimi hvatti hún
okkur til að gefa okkur öll í baráttuna. Til
þess að gera það þyrftum við að hugsa,
tala saman og framkvæma. Berit taldi að
til að ná því markmiði gætum við ekki
látið húsverkin halda fyrir okkur vöku
eða taka frá okkur dýrmæta orku.
Til að hugsa þurfum við á tungumálinu
að halda. Til að tala saman þurfum við á
tungumálinu að halda. Til að koma hugs-
un í framkvæmd þurfum við að móta
hugsunina og til þess er tungumálið gott
tæki. Og til að hugsun okkar sé skýr er
gott að vera ekki úrvinda eftir klósett-
þrif.
Sjálf er ég sannfærð um að heimurinn
yrði betri ef fólk vandaði sig meira þegar
það notar tungumálið. Að það gerði sér
grein fyrir því að tungumálið hefur áhrif,
bæði til góðs og ills. Því miður er enn
nokkuð langt í land að öll geri sér skýra
grein fyrir þessum áhrifamætti tungu-
málsins og ég er sannfærð um að orku
minni, hugsun og framkvæmd er vel var-
ið í að skrifa þennan pistil og mun því
halda baráttunni ótrauð áfram. Spurn-
ingunni hvort ég sé búin að öllu verður
því svarað neitandi, þá væri heimurinn
líka fullkominn og engin úldin viðhorf í
garð kvenna fyndust neins staðar.
Hvað með þig? Ert þú búin að öllu?
Ertu búin að öllu?
’
Sjálf er ég sannfærð
um að heimurinn
yrði betri ef fólk
vandaði sig meira þegar
það notar tungumálið. Að
það gerði sér grein fyrir því
að tungumálið hefur áhrif,
bæði til góðs og ills.
Tungutak
Halldóra Björt Ewen
hew@mh.is
Málið
El
ín
Es
th
er
Ég ætla að vera
hjá þér um jólin
bara.
Já, það. Nei,
þarf þess ekki.
Öllu?
Jæja Pedró, ertu
búinn að öllu fyrir
jólin?
Já, þú veist; þrífa,
baka, kaupa gjafir og
góðan mat?
Nú?
Af hverju?
… Ha?
Á undanförnum árum hafarannsóknir á íslenskum forn-leifum stóraukist; bæði hefuruppgröftum fjölgað og tugir
þúsunda allrahanda minjastaða verið
rannsakaðir á yfirborði við forn-
leifaskráningu. Í hugum margra fást
fornleifafræðingar við að leita á sögu-
slóðum Íslendingasagna að týndum
minjum sem staðfesta frásagnir söguald-
ar en það er liðin tíð.
Birna Lárusdóttir
fornleifafræðingur
byrjaði að fást við
fagið fyrir tólf árum
og segist strax hafa
heillast af heimi
fornra minja. Frá
árinu 2008 hefur hún
unnið að þessu viða-
mikla, forvitnilega og vel myndskreytta
riti, þar sem hún kynnir heim fornleifa
og fornleifarannsókna fyrir lesendum. Í
skrifum Birnu, og átta annarra höfunda
sem koma að verkinu, kynnumst við
minjum af ýmsum aldri og gerðum: bæj-
arstæðum, kumlum, smalakofum, sam-
gönguleiðum, huldufólksbústöðum og
manngerðum hellum, svo einhver dæmi
séu nefnd.
„Markmiðið var að skrifa bók um
fornleifar fyrir almenning; að gera eitt-
hvað af þeim upplýsingum sem við búum
yfir aðgengilegt,“ segir Birna. Hún bætir
við að strax þegar hún byrjaði í faginu
hafi hún komist að því að fólk hafi bæði
þröngar og fast mótaðar hugmyndir um
fornleifar og fornleifafræði, og hafi í raun
ekki haft forsendur til að halda neitt ann-
að. „Hugmyndin var að víkka sjóndeild-
arhring lesenda og opna leið inn í menn-
ingarlandslagið í heild frekar en að
einblína á fáeina merkilega minjastaði. Í
bókinni er byrjað heima við bæi og á
kirkjum og greftrunarstöðum, svo er
haldið út á tún og þá fjær bæjum, í úthaga
og óbyggðir.“
Birna segir það vera skilgreint í
þjóðminjalögum hvað eru fornleifar en
það eru öll mannvirki og mann-
virkjaleifar sem eru eldri en hundrað ára.
„Ýmislegt sem ekki er manngert flokkast
líka undir fornleifar, eins og gamlar göt-
ur, huldufólksbústaðir og vöð á ám. Mó-
grafir eru dæmi um fornleifar sem eru
ekki mannvirki, þótt þær séu mann-
gerðar,“ segir hún. Varðandi að mann-
virki teljist til fornleifa þegar þau verða
aldargömul, má nefna að kápumynd
bókarinnar hefur vakið talsverða athygli.
Hún sýnir einskonar leiksvið eða pall
fyrir framan áhorfandasvæði í grasi gró-
inni brekku. Þetta er íþróttavöllur
Íþróttasambandsins Skarphéðins í Þjórs-
ártúni, sem var reistur fyrir sléttum 100
árum með handkvíslum, ristuspöðum og
stunguskóflum. Hann er því glænýjar
fornleifar, frá og með árinu í ár. „Sumir
verða fyrir vonbrigðum þegar þeir átta
sig á því hvað þetta eru ungar minjar,“
segir Birna. „Þessi ljósmynd kemur fólki
á óvart og vekur fólk til umhugsunar um
að fornleifar geta verið stórmerkilegar
þótt þær séu ekki alltaf mjög gamlar.
Mamma fór til dæmis þarna á íþrótta-
leiki.“
Leggur áherslu á alþýðumenningu
Birna segir það gamla en rótgróna afstöðu
að fólk vilji lesa í fornleifar út frá Íslend-
ingasögunum. „Það er samt ekki nýtt að
fræðimenn hafi áhuga á alþýðumenn-
ingu, eins og ég legg áherslu á í bókinni.
Kristján Eldjárn hafði til að mynda áhuga
á alþýðumenningunni og gróf í kotbýli.
Hinsvegar vill það sitja fast í huga sumra
stjórnmálamanna og almennings að
sumir staðir séu merkilegri en aðrir, til
dæmis frægir sögustaðir og miðstöðvar
valds og stjórnsýslu.“
En Birnu finnst það ekki.
„Nei, alls ekki. Það hefði samt ekki
verið mögulegt að skrifa bók sem þessa
fyrr en nú á allra síðustu árum og þá fyrst
og fremst vegna fornleifaskráningarinnar
sem bókin byggir svo mikið á. Það eru
ekki nema um tveir áratugir síðan hún
hófst að einhverju ráði. Fornleifaskrán-
ingin er grundvöllur þekkingarinnar sem
birtist í bókinni.“
Þessi skráning á fornum minjum er
hinsvegar mislangt á veg komin.
„Já, það er gríðarlega mikill munur á
því milli sveitarfélaga hvað skráningin er
Heillast af
hinu sögulega
samhengi
Fornar leifar má finna á ólíklegustu stöðum um
land allt, enda er talið að fornleifastaðir á Íslandi
séu að minnsta kosti 130.000. Í veglegri bók,
Mannvist – Sýnisbók íslenskra fornleifa, fjallar
Birna Lárusdóttir um þennan fortíðarheim.
Einar Falur Ingólfsson efi@mbl.is
Lesbók