Helgafell - 01.01.1943, Page 31

TVÆR KVENLÝSINGAR
17
allt, smátt og stórt, í gotneskri kirkju er í sama stíl. í þessu tilfelli er stíllinn
nefndur einstaklingssvipur.
í öðru lagi: Persónan þróast í sögunni. Lífsatvikin breytast í skapferli,
þannig að þau hafa áhrif á sálarlífið, sem fær sína mótun af þeim og heldur
henni, eftir að atvikin eru liðin hjá og horfin úr huganum (kannske
gleymd). Þessi mótun ræður svo andsvari mannsins við öðrum atvikum,
skyldum og óskyldum, síðar meir. Þetta er einkar greinilegt, þegar athuguð
eru hjónabönd Hallgerðar. Við sjáum hin bölþrungnu áhrif fyrsta hjóna-
bandsins, sem þó eru ekki svo sterk, að þau festist að fullu, því að gæfa
hjónabands þeirra Glúms glæðir aðra betri eiginleika hennar. Við víg Glúms
er öllu heillavænlegu feykt burt, þessi djúpi harmur rennur saman við
reynslu fyrsta hjónabandsins og það hvorttveggja mótar hana að fullu og
öllu. Þessari breytingu lífsatvika í skapferli fylgir þá það, að persónuein-
kennin eru að meira eða minna leyti „sögulega mótuð“, þau eru eins
konar steingerð lífsatvik.
í þriðja lagi: í lýsingu Hallgerðar og ekki síður í lýsingu Njáls eða Skarp-
héðins eru áreitin eða ástæðurnar eða hvatirnar, sem reka menn til athafna,
margar í senn. Þetta er t. d. einkar greinilegt um samband Njáls og Hösk-
ulds Hvítanessgoða. Athafnirnar stjórnast þannig af heilu kerfi hvata eða
tilfinninga í brjósti mannsins, heilu kerfi utanaðkomandi ástæðna, og þessi
ytri og innri kerfi mynda eina heild.
í fjórða lagi: Þróun eða breyting skapferlisins felur í sér ríka tímatil-
finningu. Á líkan hátt kveður mikið að mismunandi tíma í þeim hreyfi-
kerfum athafnanna, sem ég minntist á. Stundum koma öll áreiti í einu og
heimta athafnir að andsvari, en ég held hitt sé miklu oftar, að ástæður frá
löngu liðnum tíma blandast saman við aðrar nýjar (og getur vitanlega kveðið
svo rammt að, að nýja ástæðan sé frekar tilefni en orsök). Víg Höskulds
Hvítanessgoða held ég ekki verði skýrt nema með gaumgæfilegri athugun á
mjög sundurleitum og misaldra atriðum í sálarlífi Skarphéðins.
í fimmta lagi: Á ýmsum stöðum í sögunni, ekki sízt í frásögninni af því,
er Gunnar sneri aftur, og frásögninni af slæðunum og bótunum á alþingi,
má finna dæmi þess, hvernig hvöt kemur skyndilega upp í huga manns og
veldur athöfn, sem ríður alveg í bága við það sem öll rök sögunnar á undan
virtust hníga að. Við athugun kemur að vísu í ljós undirrót þessara um-
skipta, þau eiga sínar ástæður í huga mannsins, og ætla má, að á undan
hafi gengið barátta. En hér er lýst fyrirbrigðum í huga manns, sem gerast að
töluverðu leyti svo sem í hálfrökkri. Tilefnin til umskiptanna standa í kyn-
lega óljósu röksambandi við athafnirnar, sem þau koma af stað — einnig
það er sveipað hálfrökkri. í ævi Hallgerðar koma fram þrjú atvik, sem engin
orsakatengsl í vanalegum skilningi eru á milli, og þó eru þau í nánu sam-
bandi sín á milli: það eru kinnhestarnir þrír, sem Hallgerður verður fyrir