Helgafell - 02.12.1943, Blaðsíða 13

GUNNAR GUNNARSSON:
Þáttaskipti
Engin þjóð er svo lítil, að saga hennar, athuguð úr hæfilegum fjarska,
komi ekki fram sem leikur á sviði lífs vors á þessari jörð, þó að æði sé
misskipt um áhorfendatölu, og dregur nú sem óðast að þáttaskiptum í þeim
söguleik, þar sem mannlíf þúsund ára á vorri norðlægu eyju er uppistaðan.
Yfir fyrsta þætti þessa leiks var bragur manndóms, sem þó umhverfðist
von bráðar í erjur og togstreitu um auð og völd. Þegar tjaldið féll, var sjálf-
stæði þjóðarinnar tortímt og landið komið undir Noregskonung, — og höfðu
íslendingar teflt því þangað sjálfir. Fjögurra alda sjálfstæði var fyrir borð
borið af þeirri ómennsku andans og öngþveiti athafna, er jafnan fylgir ásælni
og sérdrægni einstakra manna, ætta eða stétta innan þjóðfélagsins. Varð síð-
an landslýður öldum saman að súpa hið magra og beizka seyði harma, háð-
ungar og örbirgðar úr þeim potti, er sögufrægir forfeður höfðu svo illa í búið,
og var að því lítill bragðbætir, að menn þóttust vita, að ófarirnar hefðu
að mestu verið óviljaverk.
En fátt er örgæða. Á þessum sorgartímum urðu sögurnar til. Þegar oss
var meinað að sýna manndáð í verki, byggja og rækta landið, eins og
frjálsar framtaksþjóðir jafnan byggja í löndum sínum og yrkja þau, byggðum
vér í anda hallir og þó meira en hallir. Með andlegum afrekum sínum á
neyðartímum lagði hin fámenna og fátæka íslenzka þjóð grundvöllinn að
því frelsi, jafnrétti og menningarlegu hlutgengi meðal stórþjóða, sem vér
vonum innilega að verða aðnjótandi áður langt um líður. Þegar á þáttinn
leið, þennan átakanlega annan þátt sögu vorrar, reis meira að segja Amlóði
úr stónni, vakinn af lúðrahljómi fagurra frelsissöngva utan úr löndum, þó
af sér öskuna á sjávarmiðum og tók jafnvel að erja ekrur sínar, — þó að
betur megi, ef duga skal. Breyting sú hin gagngera, sem orðið hefur á hög-
um þjóðarinnar síðustu áratugina er ekki eldri en svo, að allmargir þeirra,
sem þar hafa verið að verki og unnið dyggilega, eru enn ofan foldar.
Senn hvað líður er þessi stórmerkilegi annar þáttur á enda með þeim
væntanlegu þáttalokum, að sjálfstæði landsins, er týndist sundraðri þjóð
sumarið 1262, verði að fullu endurheimt á næsta eða næstu árum. Því að
þótt sambandslagasamningurinn frá 1918 væri vitanlega spor í áttina:
sjálfstæðir, ekki aðeins í orði, heldvtr einnig á borði, verðum vér þann dag,