Morgunblaðið - 11.05.2013, Qupperneq 22

SVIÐSLJÓS
Hólmfríður Gísladóttir
holmfridur@mbl.is
Í mars síðastliðnum voru 100 ár liðin
frá fæðingu dr. Björns Sigurðssonar,
forstöðumanns á Keldum og frum-
kvöðuls á sviði smitsjúkdómafræði.
Rannsóknir Björns á ýmsum búfjár-
sjúkdómum, þ. á m. garnaveiki, voru
ómetanlegar íslenskum landbúnaði
en innan læknavísindanna er hans
einna helst minnst fyrir kenningu
sína um hæggenga veirusjúkdóma,
en til þeirra teljast m.a. visna og
mæði í sauðfé og alnæmi.
Björn á Keldum, eins og hann var
iðulega kallaður, var fæddur 3. mars
1913 á Veðramóti í Gönguskörðum
skammt frá Sauðárkróki. Hann var
elstur fimm barna Sigurðar Árna
Björnssonar hreppstjóra og Sigur-
bjargar Guðmundsdóttur. Björn
lauk stúdentsprófi 1932 og hóf þá
nám við læknadeild Háskóla Íslands
og sýndi snemma hvað í hann var
spunnið.
„Björn var fljótur með læknis-
fræði, lauk henni vorið 1937. Sum-
arið áður, 1936, sendi þáverandi
landlæknir, Vilmundur Jónsson,
Björn í Flatey á Skjálfanda, en Björn
skyldi rannsaka þar taugaveiki, sem
herjaði með hléum í nokkra áratugi,
hafði valdið umtalsverðum veikind-
um og m.a. lagt fólk að velli,“ segir
Jóhannes Björnsson, læknir og
meinafræðingur, yngsta barn Björns
og konu hans, Unu Jóhannesdóttur.
„Þegar læknir nútímans hugleiðir
þessa ákvörðun Vilmundar, að senda
læknanema einan síns liðs til þess að
leysa jafn alvarlegt verkefni, þá
þættu það líklega embættisglöp. Vil-
mundur gerði það engu að síður og
Björn leysti málið, fann sjúkdóms-
berann, beitti hugviti, rökvísi og
upprætti sjúkdóminn, sem þarna
hafði verið landlægur í þrjátíu ár,“
segir hann.
Tryggði styrk til uppbyggingar
starfsemi á Keldum
Vilmundur landlæknir og Niels
Dungal, forstöðumaður Rannsókna-
stofu Háskólans í meinafræði,
studdu Björn til framhaldsnáms að
loknu embættisprófi, sem hann
stundaði um tveggja ára skeið við líf-
fræðistofnun Carlsberg-sjóðsins í
Kaupmannahöfn en eftir stutta við-
komu á Íslandi hélt hann til Banda-
ríkjanna og nam og starfaði á rann-
sóknarstofnun í Princeton í New
Jersey, á styrk frá Rockefeller-
sjóðnum.
„Þessari erlendu dvöl hans lauk
1943, líklega fyrr en ella hefði verið
vegna stríðsins, og til að gera langa
sögu stutta þá ákveður Rockefeller-
stofnunin að veita umtalsverðum
peningum, um 200 þúsund Banda-
ríkjadölum, einhverjum milljónum
dala á núvirði, til að byggja þessa
stofnun á Keldum, með því skilyrði
að Björn yrði forstöðumaður henn-
ar,“ segir Jóhannes.
Það var ríkisstjórn Íslands sem
ákvað að sækja um styrk til stofn-
unarinnar árið 1944, í þeim tilgangi
að koma á fót rannsóknarstöð fyrir
búfjársjúkdóma, en það mun hafa
verið Björn sem vann greinargerð-
ina sem fylgdi umsókninni. Hann
vann og ötullega að uppbyggingu
starfseminnar og hafði m.a. umsjón
með framkvæmdum og tækjakaup-
um en fyrstu árin var starfslið ekki
margt; forstöðumaðurinn, tveir sér-
fræðingar, fjórir aðstoðarmenn og
bústjóri.
Búfjárrannsóknir gríðarlegt
hagsmunamál Íslendinga
„Þegar Björn byrjaði hér á Keld-
um þá var hann að rannsaka bæði
bráða og alvarlega sjúkdóma í
sauðfé, sérstaklega garnaveiki, og
búa til bóluefni við þeim. Það voru
undir umtalsverðir hagsmunir, því
bændur misstu fé úr garnaveikinni
og öðrum búfjársjúkdómum sem
hann lýsti, en það eina sem hafði ver-
ið hægt að gera var að skera, þ.e.a.s.
að slátra fénu. Þannig að auðvelt er
að ímynda sér hver áhrif það hafði
fyrir afkomu þjóðarinnar að hér væri
vísindamaður með bóluefni við þess-
um sjúkdómum,“ segir Jóhannes.
Samtíðarmenn Björns virðast hafa
verið á einu máli um að þar færi sér-
stakur vísindamaður en Jóhannes
segir að fleira hafi spilað þar inn í en
meðfæddar gáfur og lærdómsþekk-
ing. „Þekkingin ein og greindin ein
duga ekki til, það þarf hugmyndaflug
og frumkvæði til,“ segir Jóhannes.
Þessir eiginleikar nýttust Birni vel
þegar hann vann að rannsóknum á
svokölluðum Karakúl-pestum, en út
frá þeim smíðaði hann kenningu sem
hann varð þekktur fyrir innan lækn-
isfræðinnar og er enn.
„Forsagan er sú að á fjórða ára-
tugnum var flutt inn frá Þýskalandi
Karakúlfé, sem átti að verða íslensk-
um landbúnaði til mikilla hagsbóta,
en með því komu a.m.k. þrír alvar-
legir sjúkdómar sem ekki höfðu
fundist hér áður. Einn af þeim lagð-
ist bæði á lungu og fyrst og fremst á
miðtaugakerfi kindanna og hegðaði
sér um margt óvenjulega,“ segir Jó-
hannes. Um var að ræða veirusýk-
ingu sem Björn kallaði visnu í heila
en mæði í lungum, en á ensku gengur
hún ýmist undir heitinu visna/maedi
eða maedi/visna.
Byltingarkennd kenning um
nýjan flokk smitsjúkdóma
„Þegar við tölum um smitsjúk-
dóma á borð við mislinga eða lungna-
bólgu þá eru þetta oftast það sem við
myndum kalla bráða sjúkdóma.
Sjúklingurinn sýkist og meðgöngu-
tíminn er talinn í dögum, vikum í
hæsta lagi, og síðan gengur sjúk-
dómurinn yfir ýmist með bata eða
sjúklingurinn deyr,“ segir Jóhannes.
Björn tók hins vegar eftir því, og
lýsti í fyrirlestrum við Lundúnahá-
skóla árið 1954, að skepnurnar voru
einkennalausar árum saman, áður en
einkenni tóku að koma hægt fram, en
sjúkdómurinn dró þær undantekn-
ingalaust til dauða. Þarna hélt hann
fram að um væri að ræða nýja teg-
und smitsjúkdóma, sem hann kallaði
annarlega hæggenga smitsjúkdóma.
Vísindamaður á heimsmælikvarða
Morgunblaðið/Eggert
Arfleifð Jóhannes, sem stendur hér við brjóstmynd af Birni á bókasafninu á Keldum, segist muna vel eftir því þegar
hann sat við smásjá í sérfræðinámi sínu vestanhafs og heyrði mann rausa um að unga fólkið þekkti ekki Sigurdsson.
 Aldarafmæli Björns Sigurðssonar á
Keldum  Kenning um hæggenga
veirusjúkdóma markaði tímamót
Frumkvöðull Björn Sigurðsson lést
úr nýrnakrabbameini aðeins 46 ára.
22 FRÉTTIRInnlent
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 11. MAÍ 2013