Morgunblaðið - Sunnudagur - 06.04.2014, Blaðsíða 47

verið að liggja frá því að hann lést. Orðin koma hvergi
fyrir í neinum texta sem hann lét frá sér fara. Eftir að
hann eignaðist innsiglið 1851 hélt hann áfram að nota
eldri innsigli sín við bréfagerð.
Grein Guðmundar er eftirtektarverð, læsileg og
fróðleg. Það að Jón hélt áfram að nota gömlu innsigli
sín eftir að hann fékk það nýja sem hann mun hafa not-
að sjaldan (eða aldrei) þarf þó ekki að þýða að hann
hafi haft andúð á því og þá hvatningunni „Eigi víkja“
alveg sérstaklega. Vafalítið hefur hann skilið slíka
hvatningu sem áminningu um að halda sínu striki, láta
ekki mótbyr buga sig að að villast af leið. Bregðast
ekki.
Hitt er þýðingarmeira að á hreinu sé að hin meintu
„kjörorð“ voru ekki frá honum komin og það sem er
uppspretta þeirra beggja „Eigi víkja“, sem varð síðar
„Aldrei að víkja“, var í áletrun á innsigli sem aðrir
höfðu búið honum í heiðursskyni. Aðdáendum hans og
eftirmönnum, eins og Hannesi Hafstein, hefur þótt
óbilgirniskeimur af fyrra slagorðinu og fyrir því væri
naumast stoð og honum kann að hafa þótt það vara-
samt, sérstaklega þegar látið væri eins og það hefði
komið frá hinum elskaða og óskeikula „forseta“ þjóð-
arinnar sem yfirskrift allrar þjóðfrelsisbaráttunnar.
Guðmundur Magnússon rekur hvernig Hannes Haf-
stein leitaðist við að beina „kjörorðsmálinu“ í hinn
mildari farveg og gerði þar með sitt, viljandi eða óvilj-
andi til að festa það í sessi sem ákall Jóns forseta sjálfs.
Í áraraðir höfðu menn sungið hinn fjörlega söng Stein-
gríms Thorsteinssonar „Öxar við ána“ með hrópinu:
Fram, fram, aldrei að víkja … sem vaflaust er talið sótt
til orða Jóns Sigurðssonar. Á aldarártíð Jóns er hins
vegar flutt nýtt ljóð Hannesar Hafstein þar sem segir
m.a:
Áfram bauð hann: „Ekki víkja“.
Aldrei vildi heitorð svíkja.
Vissi: hóf æ verður ríkja
vilji menn ei undanhald.
Víðsýnn, framsýnn, fastur, gætinn,
fjáði jafnan öfgalætin.
Hannes Hafstein er stjórnmálamaður ekki aðeins í
hugmyndafræði eða almennri stefnumörkun. Hann
verður að fást við veruleikann, andstöðu og andóf ann-
arra í lýðræðisþjóðfélagi, við það sem honum sjálfum
þykir örugglega best og heillavænlegast fyrir þjóð-
arhagsmuni. Hann hefur sem sagt fengið verklega
kennslu í hörðum heimi, um að hversu góð sem lífs-
regla eða kjörorð sem „aldrei að víkja“ eða „eigi að
víkja“ séu og hressileg hvatning, getur hún, þrátt fyrir
orðalagið, gefið algilda leiðbeiningu. Þá yrðu menn
einnig að orða aðra hluti í samhengi við það, eins og
„betra er kelda en krókur“ ef ekki megi hliðra til og
krækja fyrir kelduna og kaffæra sig og hross sitt í
henni fremur en að svíkja hástemmd heit.
En mestu skiptir
En eins og Guðmundur Magnússon bendir á voru að-
stæður algjörlega sérstakar á þeirri tíð, vegna þess
hver átti í hlut:
Aldrei að víkja „hljómar óneitanlega sem mjög
ósveigjanleg stefna. Í stjórnmálum þurfa menn oft að
gefa eftir og semja til að ná einhverjum árangri. En
hér var úr vöndu að ráða því sá sem borinn var fyrir
stefnunni var nánast kominn í guðatölu á Íslandi. Orð
hans voru sem lög í augum margra. Deilur hófust því
snemma um það hver hugsun Jóns Sigurðssonar hefði
verið með kjörorðinu“.
Vissulega er virðing Jóns Sigurðssonar enn mikil á
Íslandi og breytir þar ekki öllu, þótt kannanir sýni að
nú viti furðu fáir hvað hann stóð fyrir. En sú virðing
leiðir aldrei til þess að nútímamaður mundi taka orðin
„aldrei að víkja“ eða „ekki víkja“ bókstaflega. Hitt sem
sagnfræðingurinn vitnar til, um nauðsyn þess í stjórn-
málum og þá væntanlega ekki síst í samsteypustjórn-
málum, að menn hafi svigrúm til samninga við aðra,
mætti hins vegar að ósekju fá nokkur mörk nú orðið.
Og inntak hinna meintu kjörorða er auðvitað:
Stefnufestan og viljinn til að standa fast við það sem
lofað hefur verið og sveigja ekki af markaðri leið af litlu
tilefni. Það er svo sannarlega ekki vanþörf á að skerpa
á slíkum grundvallaratvikum. En Jón forseti var í lífi
sínu og baráttu bæði trúr og samkvæmur sjálfum sér
hvað slíka þætti varðar.
Bókstafsskilningur
varasamur á vegum
Sú saga er sögð að nóbelskáldið okkar hafi einu sinni
sem oftar verið á leið upp að Gljúfrasteini í einum af
sínum glæsibílum og þá mætt þar vörubíl á mjóum
sveitaveginum. Hinn stefnufasti ökumaður trukksins
veitti svo lítið svigrúm að illa fór og bíll skáldsins var
þvingaður út af veginum og út fyrir kant. Bílstjóra
trukksins var að vonum brugðið, kom hlaupandi til þar
sem bíll skáldsins sat hallandi og fastur, (sumir segja
að honum hafi hvolft) en áður en sá móði maður fékk
nokkuð sagt hafi skáldið spurt: „Er eitthvað fleira sem
ég get gert fyrir yður?“
Sé þessi saga sönn, sem hún má gjarnan vera, þá
hafa þeir hist þarna óvænt skáldjöfurinn og harð-
drægnasti fylgjandi stefnu Jóns forseta: „Aldrei að
víkja.“
En líklegt er að það hefði glatt forsetann mjög að sjá
að svo vel hefði löndum hans farnast, að aðeins hálfri
öld eftir að fullveldi landsins fékkst, mættust tveir al-
þýðusynir í túngarði Egils gamla Skallagrímssonar og
var annar búinn að koma sér upp trukk og hinn Jagúar
og það þrátt fyrir að silfrið væri enn ófundið.
Morgunblaðið/RAX
* En þótt líklegt sé að hvatningaraf þessu tagi, jafnvel heitstreng-ingar, eigi ekki að skilja algjörlega
bókstaflega, gætu mjög margir haft af
því mikið gagn að leggja inntak
þeirra á minnið og tileinka sér það.
Þeir myndu hafa mikið gagn af þeirri
sjálfsbreytingu og hugsanlega rísa
betur undir þeim verkefnunum sem
þeir hafa boðist til að sinna.
Mýrdalsjökull
6.4. 2014 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 47