Morgunblaðið - 16.08.2014, Blaðsíða 27

MINNINGAR 27
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 16. ÁGÚST 2014
✝ Kristján Karls-son, skáld og
bókmenntafræð-
ingur, fæddist 26.
janúar 1922 að Ey-
vík á Tjörnesi.
Hann lést á hjúkr-
unarheimilinu
Mörk, 92 ára að
aldri, 5. ágúst
2014.
Foreldrar Krist-
jáns voru Pálína
Guðrún Jóhann-
esdóttir húsmóðir og Karl
Kristjánsson alþingismaður.
Maki Kristjáns var Elísabet
Jónasdóttir bókavörður, f. 8.4.
1922, sem lifir mann sinn.
Fyrri maki hans var Nancy
Davies, f. 22.10. 1922, d. 21.8.
1949.
Kristján útskrifaðist með
stúdentspróf frá MA árið 1942.
Eftir það hélt hann utan og
lauk BA-gráðu í enskum
bókmenntum frá University of
California í Bandaríkjunum
árið 1945 og MA-prófi í sam-
anburðarbókmenntum frá Col-
umbia University árið 1947.
var Kvæði árið 1976, síðan
kom Kvæði 81, New York
1983 og Kvæði 84, 87, 90, 91,
94 og 03. Limrur komu út
2005. Einnig skrifaði hann
smásagnasafnið Komið til
meginlands frá nokkrum út-
eyjum sem kom út árið 1985
og ritgerðasafnið Hús sem
hreyfist sem kom út árið 1986.
Þá liggja eftir Kristján
fjölmargar þýðingar og má
þar nefna Smásögur eftir
William Faulkner 1956. Út-
gáfur með ritgerðum eftir
Kristján voru meðal annars
Ljóðasafn eftir Tómas Guð-
mundsson, 1961, Halldór Kilj-
an Laxness, 1962, Gunnlaugur
Blöndal, 1963, Íslandsklukkan
eftir Halldór Laxness, 1969 og
Óbundið mál I-II eftir Einar
Benediktsson, 1980-1981, auk
fleiri verka. Þá gaf Kristján út
tvö viðamikil verk: Íslenskt
ljóðasafn I-V, 1974-1978 og Ís-
lenskar smásögur I-VI, 1982-
1985. Heildarsafn Kristjáns,
Kvæðasafn og sögur, 1976-
2003, kom út 2005 og Kvæða-
úrval, 2009. Kristján hlaut
Davíðspennann, bókmennta-
verðlaun Félags íslenskra rit-
höfunda, árið 1991 og verð-
laun Rithöfundasjóðs
ríkisútvarpsins 1992.
Útförin fór fram í kyrrþey
að ósk hins látna.
Eftir námið kom
Kristján aftur til
Íslands og starfaði
sem ráðunautur
hjá bókaútgáfunni
Norðra til ársins
1948 þegar hann
hélt aftur til New
York. Þar starfaði
hann sem bóka-
vörður við Fiske-
safn við Cornell-
háskóla til ársins
1952. Hann fluttist
til Íslands að nýju og starfaði
við útgáfustörf hjá Bókaútgáf-
unni Helgafelli til 1984. Krist-
ján starfaði í ýmsum félögum
og nefndum, m.a. Íslandsdeild
PEN og var formaður hennar
1974-1982. Hann sat í stjórn
Hins íslenska bókmennta-
félags, var forseti Hins ís-
lenska þjóðvinafélags 1984-
1985 og í stjórn Minning-
arsjóðs Björns Jónssonar
1985-2000.
Kristján gaf út hin ýmsu rit-
verk, ásamt því að þýða ótal
bækur. Meðal verka eftir hann
eru níu ljóðabækur. Sú fyrsta
Kristján Karlsson er látinn.
Áður en hann lét að sér kveða
sem ljóðskáld á miðjum aldri
var hann mörgum kunnur sem
einn helsti bókmenntafræðingur
þjóðarinnar. Kristján var einn
af frumkvöðlum nýrýninnar hér
á landi og hélt fram sjálfstæð-
um heimi skáldverksins, jafnt í
umfjöllun sinni um bókmenntir
og í frumortum ljóðum sínum.
Um það vitna hin fleygu orð
hans, „kvæði er hús sem hreyf-
ist“; lesandinn þarf ekki að
skilja skáldskapinn röklegum
skilningi heldur gera sig heima-
kominn í honum og njóta hans
þannig. Hin léttu tök hans á lífi
og list voru aðdáunarverð. Mér
fannst hann oft í ræðu og riti
eins og drátthagur meistari frá
Austurlöndum sem náði að lýsa
heiminum með fáum en hnit-
miðunum pensilstrokum. Aldrei
steig hann þungt til jarðar held-
ur leyfði lífi og ljóði að vera það
sjálft og anda.
Ljóð hans „Eintímanir“
(Kvæði 81) er á þessa leið:
Um vind sem að eilífu þýtur við
glugga þinn
og þrusk hans við sólorpnar dyr:
ég heyri hann stöðugt og hærra nú
en um sinn
yfir vorvind sem heggur nökt hús og
hans högg verða dauf
loks heyri eg þau stopulla en fyr
undir saumsprettuhljóðið af regni
sem rásar um lauf;
ég þokast í áföngum sumar af sumri
til þín
meðan sit ég og hlusta kyr.
Brátt er ég regnið og vindurinn,
vina mín.
Kristján var eiginmaður El-
ísabetar Jónasdóttur, frænku
minnar. Mikil vinátta hefur allt-
af verið með þeim og foreldrum
mínum, Agli Sveinssyni og
Brynju Tryggvadóttur. Við hin í
fjölskyldunni höfum notið góðs
af því og verið boðin með í mat
hjá Kristjáni og Elísabetu sem
tóku okkur alltaf eins og höfð-
ingjum. Það var mikill heims-
borgarabragur yfir þeim hjón-
um og þó voru þau ljúf og
lítillát. Gaman var að hlusta á
þau segja sögur af veru sinni
erlendis og þá var eins og fal-
lega íbúðin þeirra í fjölbýlishús-
inu í Sólheimum ummyndaðist í
menningarlegt háhýsi á Man-
hattan. Ljóðaflokkur Kristjáns
um New York mun lifa eins og
margt fleira í skáldskap hans
enda var sýn hans á heiminn
einstök.
Einhverju sinni sendi ég
Kristjáni nokkur ljóð sem ég
hafði ort og hann bauð mér
heim í kaffi. Við spjölluðum um
heima og geima og hann gaf
mér góð ráð. Meðan á spjallinu
stóð fór að hellirigna og það
rigndi enn þegar ég bjóst til
heimferðar. Kristján tók ekki
annað í mál en að ég fengi lán-
aða regnhlífina sína og ég man
enn hvað mér fannst hún skáld-
leg, þessi regnhlíf sem skýldi
mér á leiðinni heim. Ég skilaði
henni stuttu síðar og fékk þá
meira kaffi og fleiri góð ráð. Við
ræddum um hafkvæði Einars
Ben, kvartetta T.S. Eliots og
um einlægni í skáldskap. El-
ísabet frænka lagði líka gott til
og maður fór alltaf glaður af
þeirra fundi.
Að leiðarlokum þakka ég fyr-
ir samfylgdina og finnst ég rík-
ur að hafa kynnst manni eins og
Kristjáni Karlssyni. Blessuð sé
minning hans.
Sveinn Yngvi Egilsson.
Kristján Karlsson skáld var
til moldar borinn á þriðjudag
þrotinn að kröftum. Hans góða
kona Elísabet Jónasdóttir hafði
vakað yfir honum, því hvað ger-
ir maður ekki fyrir þann sem
maður elskar. Það var fallegt að
sitja hjá þeim um stund þar
sem þau biðu þess sem hlaut að
verða. Í hálfa öld hafði sambúð
þeirra staðið og nú fór henni að
ljúka.
Vinátta tókst með okkur
Kristjáni fyrir réttum fjörutíu
árum og varð náin eftir því sem
árin liðu. Hann var einstakur
maður að allri gerð, fágaður
heimsmaður en um leið gróinn
Íslendingur, fjölmenntaður en
þó um leið sveitastrákurinn frá
Eyvík. Bærinn stendur fyrir
sunnan og ofan Barminn. Lund-
ey og Kinnarfjöllin blasa við og
blátt hafið teygir sig til norð-
urs. Kristján heillaðist af Einari
Benediktssyni og enginn skildi
betur hið mikla kvæði Útsæ.
Kristján talaði fagurt mál,
tilgerðarlaust og blátt áfram;
hvert orð yfirvegað og skildist
þó ekki til fulls án samhengis ef
að er gáð. Öll var ræða hans op-
inská og aldrei meinyrt. Orð-
ræður hans voru myndríkar og
aldrei án litar né húmors.
Ég hygg að Kristján hafi
byrjað að stauta vísur um leið
og hann lærði að tala. Foreldr-
ar hans voru vel skáldmælt og
faðir hans lét hann botna vísur
smástrák. Aldrei fór hann þó
með neinn slíkan „barnakveð-
skap“ fyrir mig. En víst er af
því sem hann skrifaði í Munin,
að hann kunni töluvert fyrir sér
strax í menntaskóla. Kristján
fór vel með kveðskap sinn; þó
birtist í Nýju Helgafelli árið
1959 ljóðið „Eftirmáli um
Stein“, – sem, ef rétt er lesið,
var fyrirboði þess sem í vænd-
um var. Sköpunarþörf sinni í
bundnu máli virðist hann hafa
fullnægt að hluta með því að
eiga í bréfaskiptum við Jóhann
S. Hannesson vestra, en líklega
urðu þeir fyrstir til að spreyta
sig á limrugerð á námsárum
sínum við Kyrrahafsströnd árin
1942-45. Það gaf limrunni síðan
þegnrétt hér á landi að þessir
góðu vinir ásamt Þorsteini
Valdimarssyni skyldu sníða
henni búning sem féll að hinni
íslensku skáldskaparhefð.
Fyrsta ljóðabók Kristjáns,
Kvæði, kom út 1976 þegar hann
var 54 ára, og síðan hver af
annarri. Það virðist við fyrstu
sýn hár aldur til að kveðja sér
hljóðs. En þá er hins að gæta,
að hann var enginn nýgræð-
ingur á sviði bókmennta. Á ár-
unum 1942 til 1952 skrifaði
hann smásögur og einstaka
kvæði á ensku. Hann var einn
besti bókmenntarýnir, sem við
höfum átt. Föður mínum þótti
enginn skrifa betur um Laxness
og ég minni á ritgerðasafn hans
„Hús sem hreyfist, – sjö ljóð-
skáld“. Það er einstök bók. Mér
þykir vænst um umfjöllun hans
um Einar Benediktsson, Stefán
frá Hvítadal og Tómas Guð-
mundsson, – það segir kannski
eitthvað um mig en ekkert um
bókina eða skáldin.
Kristján er meðal frumleg-
ustu og sérstökustu smásagna-
höfunda og ljóðskálda á ís-
lenska tungu. Hann sækir
yrkisefni sín gjarna til samtíð-
armanna sinna eða það rifjast
upp fyrir honum atvik eða hálf-
gleymt samtal frá liðinni tíð.
Hann er myndrænn og ekkert
orð sagt sem ekki hefur merk-
ingu.
Halldór Blöndal.
Fyrsta ljóðasafn Kristjáns
birtist 1976, en þá var hann
nær hálfsextugur. Bókin bar
það yfirlætislausa heiti: Kvæði,
auk ársetningar, og þannig var
um flestar ljóðabækur hans síð-
ar. Undantekningin var önnur
ljóðabók hans, 1983, hún hét
New York, og var líka staðsett
þar. Alls urðu ljóðabækur hans
níu, sú síðasta kom árið 2003.
En svo birtist kvæðasafn hans
og sögur tveimur árum síðar,
og Kvæðaúrval 2009. Ljóð
Kristjáns vöktu þegar mikla at-
hygli, og New York var lögð
fram til bókmenntaverðlauna
Norðurlandaráðs. Það er því al-
rangt sem segir í formála Kvæ-
ðaúrvals (bls. 12), að ljóð Krist-
jáns hafi verið lítils metin, farið
fram hjá fólki. Þau eru leikandi
létt, heillandi í hrynjandi, grípa
andartak myndrænt, og þau eru
torskilin, alveg eins og lífið
sjálft, erfitt að vita hvað býr
innra með fólki. Sama má segja
um smásögur Kristjáns, sem
verða minnisstæðar. En hér
skal ekki um þessi skáldverk
fjallað, það var gert í langri
grein í Skírni 1985, og er það
enn til marks um góðar við-
tökur.
Kristján var áður kunnur
sem bókmenntatúlkandi. Hann
gaf út ljóðasöfn Bjarna Thor-
arensen, Steins Steinars, Tóm-
asar Guðmundssonar og Stef-
áns frá Hvítadal, m.a., með
góðum inngangi. Kristján var
meðritstjóri tímaritsins Helga-
fells á 6. áratuginum og birti
þar smásögur, frumsamdar og
þýddar. Margt þýddi hann og
síðar gaf hann út þýðingu sína á
smásögum William Faulkner.
En mest munar um val hans og
umsjón á fimm binda safni ís-
lenskra ljóða, frumortra og
þýddra, og sex binda íslenskra
smásagna, þriggja binda frum-
saminna og þriggja þýddra.
Þessi merku söfn þyrftu að vera
fáanleg ævinlega.
Kristján gerði limrusafn, sem
ekki er í kvæðasafni hans. Ekki
skal ég reyna að skýra hve
seint ljóðabækur hans komu, en
Kristján var afar hlédrægur og
tillitssamur í að segja skoðanir
sínar, svo afdráttarlausar sem
þær þó voru. Verður mér æv-
inlega minnisstætt hve „dipló-
matískur“ hann var um verk
sem hann þó augljóslega fyr-
irleit. Við vorum sjálfsagt ósam-
mála um stjórnmál, þau rædd-
um við aldrei. En þeim mun
meira um bókmenntir og hvað
unnt væri að vita með nokkurri
vissu, og vorum mjög sammála
þar.
Kristján var fríður maður og
feitlaginn lengstum. Hann var
einstaklega kurteis og elskuleg-
ur. Andlegt þrek hans var
óskert og það var ævinlega
mikið, enda þótt líkamanum
hrakaði. Og ég veit til þess að
Kristján veitti góð ráð ljóðaþýð-
anda nýlega.
Skáldskapur Kristjáns var
mjög sérkennilegur, ég veit
engan honum líkan. Og ég held
að allt sem frá honum kom
verði varanlega í minnum haft,
maklega mjög.
Ég lýk þessu á ljóði úr síð-
ustu kvæðabók Kristjáns
(Kvæðasafn og sögur, bls. 333):
Þann dag sem fór hjá
og ég ætlaði að endurheimta
þann dag sem regnið féll þurrt
eins og sandur
þann dag sem ég sniðgekk eins
og spákonu af Ströndum
þann dag sem ég flýði og flýr
mig í dag eins og pest
þann dag sem ég gleymdi um tíma
þann dag sem ég gerði ekki neitt
þann dag læt ég greypa
í stein á leiði mitt.
Örn Ólafsson, Árnasafni,
Kaupmannahöfn.
Ég kynntist Kristjáni Karls-
syni árið 2008, þegar ég tók
saman úrval ljóða hans, sem
kom út ári síðar hjá bókaútgáf-
unni Uglu. Skömmu fyrr hafði
ég skrifað ritgerð um skáldskap
Kristjáns undir handleiðslu
Sveins Yngva Egilssonar við ís-
lenskudeild Háskólans. Höfund-
arverk Kristjáns stendur nokk-
uð sér á parti fyrir margra
hluta sakir, hvort sem litið er til
ljóða hans eða lausamáls. Síð-
asta bók Kristjáns, Kvæði 03,
er að mínu áliti hans merkasta
verk, enda er það oftar en ekki
svo að stórir höfundar skrifa
sínar allrabestu bækur undir
lokin. Ég spurði Kristján
nokkrum sinnum hvort hann
væri hættur að skrifa. Hann
sagðist enn reyna að vinna þeg-
ar heilsan leyfði, en honum
þætti síðustu ljóð sín skorta
nýjabrum. Þá stóð þessi mikli
vandvirkni- og nýjungamaður á
níræðu. Það var mér sem ung-
um rithöfundi dýrmæt lífs-
reynsla að fá að kynnast Krist-
jáni Karlssyni. Hann ræddi við
mig eins og jafningja um bók-
menntir, kynnti mig fyrir nýj-
um höfundum og þegar sá gáll-
inn var á honum rifjaði hann
upp skemmtisögur af þeim ís-
lensku skáldum og útgefendum
sem hann umgekkst sem ungur
maður, áður en hann tók að
skrifa sín eigin sérstæðu ljóð og
birta á miðjum aldri. Þegar tal-
ið barst að málefnum líðandi
stundar (þetta var skömmu eft-
ir hrun) brá aldrei fyrir nos-
talgískri eftirsjá eða dómhörku
í tali Kristjáns, heldur víðsýnni
rökfestu og depurð yfir því að
svona skyldi fara. Um vaxandi
tilfinningakulda í íslensku þjóð-
félagi hafði Kristján orð Davíðs
Stefánssonar: Íslendingar
einskis meta, alla sem þeir geta.
Annað sem ég vil nefna og er
mér í raun hve minnisstæðast
frá heimsóknum mínum í prent-
arablokkina í Sólheimum, er
hve innilegt samband þeirra
Kristjáns og Elísabetar konu
hans var. Fyrir ungan mann
var hollt að verða vitni að svo
kærleiksríku hjónabandi aldr-
aðra hjóna. Ég vil því enda
minningarorð mín á þessum
ljóðlínum Kristjáns, úr ljóðinu
„Úr bréfi til Elísabetar“, um
leið og ég votta Elísabetu sam-
úð mína.
Mig gæti ekki lengur söknuður
gítarsins svæft
– sefið leggst á slig.
Hvort ég hugsi um þig?
Ég hugsa alltaf um þig.
(Kvæði 94)
Magnús Sigurðsson.
Kristján
Karlsson
HJARTAVERND
Minningarkort
535 1825
www.hjarta.is 5351800
önnumst við alla þætti
þjónustunnar
Þegar
andlát ber
að höndum
Með virðingu og umhyggju að leiðarljósi
Vesturhlíð 2 - Fossvogi - Sími: 551 1266 - www.utfor.is
Við þjónum allan sólarhringinn
Elín Sigrún Jónsdóttir
framkvæmdastjóri
Ellert Ingason
útfararþjónusta
Þorsteinn Elísson
útfararþjónusta
Hugrún Jónsdóttir
útfararþjónusta
Ísleifur Jónsson
útfararstjóri
Jón G. Bjarnason
útfararþjónusta
Guðmundur Baldvinsson
útfararþjónusta
Frímann Andrésson
útfararþjónusta
Davíð
útfararstjóri
Jóhanna Erla
guðfræðingur
útfararþjónusta
Óli Pétur
útfararstjóri 551 3485 • udo.is
✝
Ástkær eiginmaður minn, faðir okkar,
tengdafaðir, afi og langafi,
LOFTUR J. GUÐBJARTSSON,
fv. bankaútibússtjóri,
Asparfelli 6,
Reykjavík,
lést á hjúkrunarheimilinu Eir miðvikudaginn
13. ágúst.
Útförin verður auglýst síðar.
Vigdís Guðfinnsdóttir,
Marta Loftsdóttir, Gunnar Jóhannsson,
Svava Loftsdóttir, Ásmundur Kristinsson,
barnabörn og barnabarnabörn.