Morgunblaðið - 28.10.2014, Qupperneq 23

23
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 28. OKTÓBER 2014
Leikur Ísak, Kári og Álfheiður voru gestir í fermingarveislu sem haldin var í félagsheimili Orkuveitunnar í Elliðaárdal. Freistandi var að fara út að leika sér í hálffrosnum pollum.
Golli
Árin 1970-1980 voru
vakningaskeið í Vest-
ur-Evrópu og Banda-
ríkjum Norður-
Ameríku í kjölfar
efnahagslegs upp-
gangs sem gagnast
hafði allvel stækkandi
millistéttum eft-
irstríðsáranna. Jafn-
framt komu fram
sterkar aðvaranir um
afleiðingar ríkjandi
efnahagsstefnu sem m.a. birtust
sem mengun og ofnýting nátt-
úrulegra auðlinda. Bækur eins og
Raddir vorsins þagna og Endi-
mörk vaxtarins vöktu mikla athygli
og Stokkhólmsráðstefna SÞ 1972
um Umhverfi mannsins markaði
þáttaskil á þeim vettvangi. Hér-
lendis var áratugurinn sóknartími í
náttúruvernd og Íslendingar höfðu
forgöngu um verndun auðlinda
sjávar með útfærslu landhelginnar.
Þrátt fyrir jákvæð skref fjölgaði
þó stöðugt neikvæðum teiknum um
áhrif umsvifa ört stækkandi mann-
kyns. Árið 1982 settu Sameinuðu
þjóðirnar á fót Heimsnefnd um
umhverfi og þróun til að leggja á
ráð um viðbrögð. Formaður henn-
ar var Gro-Harlem Brundtland
fyrsti umhverfisráðherra og þá
forsætisráðherra Norðmanna.
Óljós forskrift um
sjálfbæra þróun
Brundtland-nefndin
kynnti árið 1987 til-
lögur sínar undir heit-
inu Sameiginleg fram-
tíð okkar (Our
common future. Ox-
ford 1987). Þrátt fyrir
andmæli hafði nefndin
ákveðið að takmarka
ekki tillögur sínar við
umhverfismál í
þröngri merkingu
heldur fjalla jafnframt
um þróun efnahags og félagsmála
á heimsvísu. Álit sitt kynnti hún til
sögunnar undir heitinu sjálfbær
þróun og skilgreindi þetta nýja
hugtak þannig: „Mannleg starf-
semi sem fullnægir þörfum sam-
tímans án þess að draga úr mögu-
leikum framtíðarkynslóða til að
fullnægja sínum þörfum.“ Með
sjálfbærri þróun skyldi samkvæmt
samþykkt SÞ leitast við, frá og
með árinu 2000 og eftirleiðis, að ná
jafnvægi milli efnahagslegra,
félagslegra og umhverfislegra
þátta í samfélagsþróuninni horft til
langs tíma og samþætta aðgerðir
að því markmiði. Nefndin fór ekki
út í nákvæmar skilgreiningar á
einstökum þáttum, en segir m.a. í
áliti sínu að þörf geti verið á að
nýta til fulls efnahagslega vaxt-
armöguleika, sérstaklega til að
fullnægja þörfum á vanþróuðum
svæðum. (s. 44).
Frjálshyggja gegn forskriftum
Um það leyti sem Brundtland-
skýrslan kom út hafði boðskapur
frjálshyggjunnar eignast öfluga
talsmenn, sem ruddu óheftri efna-
hags- og fjármálastarfsemi braut-
ina um veröld víða. Óheftir fjár-
magnsflutningar, studdir
tölvutækni, voru einn af ávöxt-
unum. Nú byggir gangverk efna-
hagsstarfseminnar hvarvetna á
sömu meginforsendum: Kapp-
hlaupi um að auka framleiðslu og
neyslu, mælda í hagvexti, sem for-
sendu fyrir að „hjól atvinnulífsins“
stöðvist ekki. Í Bandaríkjum Norð-
ur-Ameríku og víðar er þessu
gangverki haldið á lífi með gíf-
urlegum opinberum lántökum og
almannafé er dælt í fjármálastofn-
anir til að forða þeim frá gjald-
þroti. Hugtökin sjálfbær þróun og
sjálfbærni eru í besta falli notuð
sem merkingarlaus skrautyrði af
talsmönnum efnahagslífsins.
Kreppan 2008 hefur engu breytt
um undirstöður kerfis þar sem
þjóðarauður færist á æ færri hend-
ur og bilið á milli þjóðfélagshópa,
ofurríkra og almennings, breikkar
stöðugt. Í Bandaríkjunum, sem
lengst eru komin á þessari braut,
er nú talað um „eina prósentið“
sem hirt hafi helminginn af efna-
hagsábata síðustu áratuga. (Sjá
Thomas Piketty. Capital in the
21st Century. Harvard University
Press 2014.)
Hagvaxtarviðmið
og veldisvöxtur
Flestar hagstofnanir gera ráð
fyrir að þörf sé fyrir a.m.k. 2% ár-
legan hagvöxt á mann í þróuðum
ríkjum til að hjól efnahagslífsins
snúist eðlilega og sú tala er sögð
þurfa að ná 4% árlega að meðaltali
út öldina til að jafna bilið milli
ríkra og fátækra þjóða. Til að
þetta gengi eftir þyrfti vöru- og
þjónustumagn að vaxa 33-falt á
heimsvísu til næstu aldamóta og
framhaldið er alþekktur veldis-
vöxtur. (Meinhard Miegel. Exit.
Wohlstand ohne Wachstum. Berlin
2010, s. 62). Slíka framsetningu er
auðvitað freistandi að afskrifa sem
einberan talnaleik, ef ekki stæðu
að baki stofnanir eins og Evrópu-
sambandið, sem í forsendum
Lissabon-sáttmálans taldi rétt að
stefna að 3% hagvexti innan ESB
til lengri tíma. Hagvöxtur í Kína,
helsta haldreipi viðskiptaheimsins,
hefur síðustu tvö árin lækkað úr
9% í 7,3% og framhald á þeirri
þróun er talin boða váleg tíðindi
fyrir heimsbúskapinn. Fátt sýnir
betur á hvílíkum brauðfótum efna-
hagskerfi heimsins stendur og
engin viðleitni ráðandi afla er sýni-
leg til að berja í brestina og leita
nýrra leiða.
Aðeins ein jörð
Þær kynslóðir sem nú eru á
dögum ættu að vita að mannkynið
hefur aðeins eina jörð til umráða.
Hugmyndir um flóttaleiðir út í
geiminn til annarra hnatta geta
verið skemmtileg dægrastytting en
eru í reynd fjarstæða. Við deilum
hér kjörum og aðstæðum með
milljónum lífverutegunda sem til
samans mynda það umhverfi sem
við erum að umbylta og verður fá-
tækara með hverju ári sem líður
fyrir tilverknað mannsins. – Við
aðsteðjandi vandamálum verður
ekki brugðist með áframhaldandi
ósjálfbærum efnahagsvexti, sem
aðeins gerir illt verra. Til verður
að koma sem fyrst umbreyting á
mannlegu samfélagi þar sem
tryggt verði jafnvægi milli efn-
islegra umsvifa mannsins og þol-
marka umhverfisins.
Eftir Hjörleif
Guttormsson » Við aðsteðjandi
vandamálum verður
ekki brugðist með
áframhaldandi ósjálf-
bærum efnahagsvexti,
sem aðeins gerir illt
verra.
Hjörleifur
Guttormsson
Höfundur er náttúrufræðingur.
Efnahagskerfi sem vinnur gegn sjálfbærri þróun