Morgunblaðið - 14.11.2014, Blaðsíða 12

12 FRÉTTIRInnlent
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 14. NÓVEMBER 2014
VIÐTAL
Guðni Einarsson
gudni@mbl.is
Íslendingar þurfa að vera reiðubúnir
til þess að geta brugðist skjótt við og
mælt ösku í andrúmsloftinu til að
tryggja að halda megi uppi öruggum
flugsamgöngum verði hér öskugos.
Reynslan sýnir að reiknilíkön sem
segja fyrir öskudreifingu á stórum
svæðum eru ekki alltaf nógu sannspá,
einkum þegar
nær dregur gos-
stöðvunum. Þá
reynast beinar
mælingar á ösku í
lofti eða frá gervi-
hnöttum best.
Þetta kom m.a.
fram á málstofu
sem haldin var á
vegum Verk-
fræðistofnunar
HÍ og tækni- og verkfræði- og raun-
vísindadeildar HR 11. nóvember s.l.
undir yfirskriftinni Flugmælingar á
mengun frá eldgosum.
Samstarfshópur um flugmælingar
á gosefnum tók til starfa eftir Eyja-
fjallajökulsgosið 2010. Aðalmarkmið
hans er að leita leiða til að draga úr
áhrifum eldgosa á flug.
Samanburður á mælingum í lofti,
niðurstöðum reiknilíkana og mæling-
um á jörðu niðri stuðlar að því að
hægt sé að koma áreiðanlegum skila-
boðum til almennings um ástand
mengunar frá eldgosum hverju sinni.
Einnig er mikilvægt fyrir flugsam-
göngur að bestu upplýsingar um
magn gosösku í lofti séu fyrirliggjandi
við ákvarðanir um flug.
Í málstofunni greindi Jónas Elías-
son, prófessor, frá rannsóknum sem
gerðar hafa verið við gosstöðvarnar í
Holuhrauni og úrvinnslu gagna.
Gylfi Árnason, vélaverkfræðingur,
fjallaði um mælitækni sem beitt er við
rannsóknina og birti sýnishorn af
niðurstöðum og Ólafur Rögnvaldsson
veðurfræðingur fjallaði um dreifilík-
an fyrir mengun.
Þorgeir Pálsson, prófessor og fyrr-
verandi flugmálastjóri, hélt erindi um
eldgos og flugsamgöngur. Hann sagði
að eldgosið í Eyjafjallajökli hefði
skapað mikla umræðu um áhrif eld-
gosa á flugið vegna öskunnar sem
þaðan barst. Umræðan hefði leitt til
þess að nú væri búið að gera umtals-
verðar breytingar á alþjóðlegum
reglum og viðmiðum, sem farið væri
eftir í flugi á eldgosasvæðum.
Eldgosið í Holuhrauni er allt ann-
ars eðlis en Eyjafjallajökulsgosið.
Þaðan hefur borist lítil aska en mikið
af brennisteinsdíoxíði. Þorgeir kvaðst
ekki vita til þess að alvarleg flugatvik
hefðu orðið vegna brennisteinsmeng-
unar. Dæmi eru aftur á móti um að
aska hafi kæft þotuhreyfla þegar
flugvélum hefur verið flogið inn í gos-
mekki. Það gerðist 1982 yfir Indónes-
íu og 1989 yfir Alaska. Enn eitt atvik
varð á liðnu vori þegar vél á leið frá
Ástralíu til Indónesíu flaug inn í gos-
mökk frá nýbyrjuðu eldgosi. Ekki
drapst á hreyflunum og tókst að lenda
flugvélinni. Einhverjar skemmdir
munu þó hafa orðið á henni.
Treyst um of á reiknilíkön
Þorgeir sagði að Jónas Elíasson
hefði átt frumkvæði að því að farið var
að mæla öskumagn frá Eyjafjallajök-
ulsgosinu í andrúmsloftinu hér á
landi. Notaður var lánsmælir frá
Vinnueftirlitinu. Síðan hefur starfið
þróast í samvinnu við erlenda háskóla
sem hafa lánað mælitæki og sent
hingað mælingamenn. Þorgeir sagði
að í Grímsvatnagosinu 2011 hefðu
öskumælingarnar skipt miklu máli
við að halda Keflavíkurflugvelli opn-
um meðan á gosinu stóð.
„Því var spáð að mikil aska yrði yfir
þessu svæði. Svo reyndist ekki vera
þegar farið var að mæla. Flugmæl-
ingarnar gerðu kleift að halda flug-
völlunum á suðvesturhorninu að
mestu opnum þótt þeir væru að vísu
lokaðir í tvo daga í byrjun gossins,“
sagði Þorgeir.
Hann sagði í fyrirlestrinum að
ýmsar ástæður hefðu valdið því að
Eyjafjallajökull kom flugheiminum
jafnmikið á óvart og raun bar vitni.
Búið var að taka upp nýjar aðferðir og
menn treystu mjög mikið á flókin
reiknilíkön til að spá dreifingu ösku.
Jafnframt höfðu verið teknar upp
nýjar starfsaðferðir vegna flugs við
aðstæður sem myndast í eldgosum.
Þorgeir sagði að margir væru þeirrar
skoðunar að menn hefðu treyst um of
á reiknilíkönin en ekki lagt næga
áherslu á mælingar.
„Það var ofmetið hve mikið var af
ösku í loftinu. Eins voru viðmiðin, sem
notuð voru um ytri mörkin á ösku-
dreifingarsvæðinu, allt of lág. Það leið
ekki nema u.þ.b. ein vika þar til þau
voru hækkuð um heila stærðargráðu.
Þetta varð til þess að nokkur lausn
fékkst á því ástandi sem varð á fyrstu
viku Eyjafjallajökulsgossins þegar
flugsamgöngur í Vestur-Evrópu löm-
uðust,“ sagði Þorgeir. „Ef aftur kem-
ur stórt öskugos hér þá er líklegt að
áhrifin á flugsamgöngur verði ekki
jafn alvarleg og í Eyjafjallajökulsgos-
inu.“
Mæla gosösku vegna flugsins
 Samstarfshópur um flugmælingar á gosefnum tók til starfa eftir eldgosið í Eyjafjallajökli
 Reiknilíkön sem segja fyrir um öskudreifingu á stórum svæðum eru ekki alltaf nógu sannspá
Ljósmynd/Úr einkasafni
Fljúgandi verkfræðingur Gylfi Árnason flaug fisflugvél sinni nokkrum sinnum þvert í gegnum gosmökkinn frá
Holuhrauni. Um borð voru margvísleg mælitæki sem greindu efnainnihald gosstróksins og öskumagnið.
Þorgeir Pálsson
Gylfi Árnason, vélaverkfræðingur
og áhugaflugmaður, hefur flogið
nokkrum sinnum í gegnum gos-
mökkinn frá Holuhrauni til að mæla
efnainnihald gosstróksins. Styrkur
brennisteinsdíoxíðs (SO2) fór yfir
90.000 míkrógrömm á rúmmetra
inni í stróknum um 13 km frá eld-
gígnum. Gylfi og félagi hans voru
báðir búnir gasgrímum.
„Ég er með bakgrunn í agnadreif-
ingu frá því ég tók doktorspróf í Am-
eríku. Það snerist einmitt um hvern-
ig smáagnir dreifast í iðustreymi.
Þegar maður er áhugaflugmaður er
best að eiga eitthvert erindi í loftið,“
sagði Gylfi.
Hann prófaði búnað til að mæla
ryk eða fíngerða ösku í lofti á liðnu
vori og flaug ásamt fleirum á fisflug-
vélum frá Reykjavík, yfir Bárð-
arbungu, í Öskju, yfir Herðubreið-
arlindir og til Húsavíkur. Mælarnir
gengu til að fá bakgrunnsstyrk ryks
þegar ekki var eldgos.
Lítið sprungugos kom upp í Holu-
hrauni 29. ágúst s.l. Gylfi flaug þá í
góðu veðri allt í kringum gossprung-
una og mældi ryk í lofti. Það reynd-
ist vera lítið en vel mælanlegt. Flug-
vél Gylfa er knúin bulluhreyfli líkt
og algengt er með litlar flugvélar.
Þeir eru ekki eins viðkvæmir fyrir
ösku og þotuhreyflar. Hitinn í þeim
er minni og bulluhreyflarnir draga
minna loft í gegnum sig en þotu-
hreyflar. Gylfi kvaðst ekki óttast að
fljúga nálægt gosinu ryksins vegna.
Yfir 90.000 míkrógrömm
Eftir að Holuhraunsgosið hófst
svo af fullum krafti var farið aftur á
lítilli flugvél og síðar á tveggja
hreyfla flugvél. Maður frá Tæknihá-
skólanum í Düsseldorf, sem hefur
verið í samstarfi um gosefnamæling-
arnar auk háskólanna í Cambridge
og Heidelberg, var þá kominn með
fleiri mælitæki. Flogið var þvert í
gegnum gosmökkinn og mælt.
Kostnaðarsamt var að fljúga á svo
stórri vél svo Gylfi ákvað að fljúga
meira á litlu fisvélinni sinni með
Þjóðverjann og tækin.
„Það þurfti að fljúga inn í gos-
strókinn. Við reyndum að velja stað
svo langt frá eldfjallinu að við töld-
um okkur ekki vera í neinni hættu.
Við vorum með gasgrímur enda kom
í ljós að inni í stróknum rákumst við
á mjög mikið af SO2 eða yfir 90.000
míkrógrömm á rúmmetra,“ sagði
Gylfi. Þá voru þeir um 13 km frá
gígnum og um 1.000 metra frá jörðu.
Hæð landsins þarna er um 750 metr-
ar yfir sjávarmáli.
Þessi hái styrkur brennisteins-
díoxíðs varaði stutta stund eða í
mesta lagi hálfa mínútu. Nefna má
að fari styrkur gassins yfir 14.000
míkrógrömm á rúmmetra telst kom-
ið hættuástand. Gas í þeim styrk eða
meiri getur valdið alvarlegum ein-
kennum í öndunarfærum sé fólk
óvarið.
Þeir flugu í Nýjadal og bættu
bensíni á vélina áður en farin var
önnur ferð í gegnum gosmökkinn.
Svipaðar niðurstöður fengust úr
seinni ferðinni og þeirri fyrri.
40.000 tonn á sólarhring
Á grundvelli þessara mælinga hef-
ur verið reiknað út að um 40.000
tonn af SO2 komi upp úr gígnum á
sólarhring. Fleiri mælar bættust svo
við og hafa þeir verið notaðir til að
mæla m.a. styrk koltvísýrings (CO2)
og vatns sem kemur upp úr gos-
sprungunni. Einnig kom mælir til að
mæla brennisteinsvetni (H2S), nít-
uroxíð (NO) og óson (O3).
Gylfi sagði að hann hefði flogið
alls fimm sinnum í gegnum gos-
mökkinn frá Holuhrauni í allt frá 10
til 30 kílómetra fjarlægð frá sjálfri
gosstöðinni. Hann hefur einnig flog-
ið til móts við gosstrókinn til að
kanna hvernig samsetning hans
breytist þegar fjær dregur gosstöð-
inni. Það hefur hann gert t.d. uppi á
Arnarvatnsheiði og víða á Suður-
landi. Einnig fékkst leyfi til að mæla
yfir Reykjavíkurflugvelli 10. október
s.l. þegar öskumistrið var í kringum
borgina. Flogið var upp úr mistrinu
þar sem voru skörp skil í um 1.500
metra hæð yfir Reykjavík.
Gylfi sagði að um 5-10 kg af smá-
gerðri ösku kæmu á hverri sekúndu
frá eldgosinu í Holuhrauni. Ösku-
magnið er það lítið að það ógnar ekki
flugi. Gylfi sagði að hvorki hann né
félagar hans í hópi fisflugmanna
hefðu séð öskuna frá Holuhrauni
stíga hærra en 6.000 fet.
Flaug í gegnum
gosmökkinn
 Gríðarlega mikil brennisteinsmengun
Afsláttarsprengja
afsláttur af
öllum vörum
fimmtudag – mánudags
20%
Kringlan
Sími 533 4533