Fréttablaðið - 28.02.2013, Blaðsíða 26

Hugmyndir um laxeldi í
Ísafjarðardjúpi og á Aust-
fjörðum hafa enn skotið
upp kollinum. Eðlilegt er
að Íslendingar séu vak-
andi fyrir nýjum atvinnu-
tækifærum en sú starf-
semi má ekki bitna á
náttúrunni.
Síðastliðin 40–50 ár
hefur laxeldi í sjókvíum
verið margreynt og oft-
ast mistekist. Náttúru-
legar aðstæður í vist-
kerfinu reyndust fiskeldi ofviða.
Lýs, þörungablómi og marglyttur
herjuðu á kvíafiskinn og ógjörn-
ingur var að verja kvíarnar fyrir
fuglum, selum og hvölum. Óhöpp,
mannleg mistök og ytri aðstæð-
ur hafa orðið til þess að fjárfest-
ingarnar hafa fengið ömurlegan
endi. Ótaldir milljarðar hafa glat-
ast og tapreksturinn lent á skatt-
greiðendum.
Efnahagsleg velgengni Íslend-
inga byggist á að veiða, vinna og
selja villtan fisk úr ómenguðum
sjó við landið. Því er eðlilegt að
spyrja hvort sú hreina og jákvæða
ímynd sem íslenskur fiskur hefur
á heimsmörkuðum sé í mótsögn
við fiskeldi í sjó. Slíkt eldi hefur
stórskaðað lífríki við strendur og
í vatnakerfum Noregs, Skotlands,
Írlands og Kanada. Mengun og
úrgangur – köfnunarefni og fos-
fór – frá fiskeldisfyrirtækjum er
óheyrilegur. 7.000 tonna laxeldi,
eins og rætt er um í Ísafjarðar-
djúpi, mengar á við 157.000 manna
bæjarfélag. Þolir Djúpið slíkt álag?
Laxalús frá kvíaeldi hefur eyðilagt
norskar laxveiðiár. Í Noregi hefur
veiði því verið hætt í um 110 ám,
aðallega vegna mengunar frá lax-
eldi og áhrifa stíflna fyrir raforku-
ver. Laxalúsin leggst á og drepur
laxaseiði sem eru ný gengin til sjáv-
ar. Fyrirhuguð staðsetning kvía
fyrir utan ósa laxánna innst í Djúp-
inu myndi því drepa laxastofnana.
Rækjan og þorskurinn í Ísafjarðar-
djúpi munu og bíða skaða af meng-
un frá laxeldinu auk þess sem
laxakvíar hafa neikvæð sjónræn
áhrif á þrönga Vestfirðina. Þang-
að sækja ferða- og sjóstangaveiði-
menn í leit að hinni sérstæðu og
ósnortnu náttúru. Aðdrátt-
arafl Vestfjarða minnkar
til muna þegar firðir fyll-
ast af sjókvíum. Ótalin er
hætta af lyfjum og sjúk-
dómum sem fylgja laxeldi.
Lúsalyfin eru sérstaklega
hættuleg skelfiski. Þau
virka á skel lúsar innar og
á allan skelfisk í umhverf-
inu. Rannsaka þyrfti hvort
fiskeldi hafi spillt hörpu-
skel í Breiðafirði og humar
undan suðausturströnd
landsins þar sem lyfjamengað
skolið úr Austfjarðaeldinu fer út
á miðin.
Lax mun alltaf sleppa
Lax mun alltaf sleppa úr sjókvíum
og strokulaxar synda hratt upp í
nærliggjandi ár þar sem þeir
blandast auðveldlega villtum fisk-
um sem fyrir eru. Lang varandi
laxeldi hefur að lokum hrika-
legar afleiðingar fyrir stofnana í
ánum af því að í laxeldinu er not-
aður sérræktaður norskur lax sem
er allt annarrar náttúru en villti
íslenski laxinn. Sem dæmi um hve
raunveruleg hættan er, þótt kví-
arnar séu ekki við mynni laxveiði-
ánna, má nefna að þegar laxar
sluppu úr kvíum í Norðfirði fyrir
nokkrum árum voru þeir komnir
upp í laxveiðiárnar frá Vopna-
firði og suður í Breiðdal eftir
fáeina daga. Reglan um að sá sem
mengar eigi að borga fyrir skað-
ann er ekki í gildi á Íslandi; allur
erfðaskaði mun falla á veiðiréttar-
eigendur.
Lyf sem notuð eru í laxeldi fara
út í umhverfið og spilla því en safn-
ast einnig upp í fiskinum ásamt
krabbameinsvaldandi efnum úr
laxafóðrinu, s.s. díoxíni, kadmí-
um, blýi, kvikasilfri, arseniki og
ethoxyquin. Eldislax er því alls
engin heilsufæða. Fólki er ráðlagt
að takmarka neyslu hans, sérstak-
lega börnum og þunguðum konum.
Þá eru ótalin vandamál við
stjórnun og eftirlit með laxeldi.
Eftirlit í Noregi er miklu umfangs-
meira en hér á landi en þó er því
ábótavant. Eldið er eina matvæla-
framleiðslan sem þarf ekki að
þrífa eftir sig heldur er mengaður
úrgangurinn látinn sitja eftir í
náttúrunni.
Jafnvel þótt Íslendingar vildu
sætta sig við mengunina sem
fylgir auknu laxeldi í sjó, á slóð
villtra laxa og viðkvæmra skel-
dýra, þarf samt sem áður að setja
upp stjórnkerfi og eftirlit, eins
og um nýja landbúnaðarfram-
leiðslu væri að ræða. Þetta kallar
á milljarðafjárfestingu í innviðum,
menntun og starfsþjálfun. Í dag
sjá tvær stofnanir um eftirlitið en
hjá hvorugri þeirra er það megin-
þáttur í starfseminni. Þá þarf að
fylgjast með stjórnun í kvíunum,
bátum og búnaði, fóðri, lyfjagjöf,
lúsasmiti, slátrun o.fl.
Laxeldi á landi
Komin er fram ný tegund af lax-
eldi sem leyst gæti gamlar aðferð-
ir af hólmi, þ.e. eldi í lokuðum
flotkvíum í sjó eða í kerum á landi.
NASF hvetur til þess að færa fisk-
eldi upp á land þar sem hægt er að
stjórna ferlinu og nota ferskt vatn
eða sjó sem má hreinsa í útrennsl-
inu. Nýleg eldisstöð í Virginíuríki
í Bandaríkjunum, sem byggir á
þessari tækni, hefur sett fyrstu
laxana á markað og telja talsmenn
stöðvarinnar framleiðslukostn-
að sambærilegan við það sem
best gerist í norsku sjókvíaeldi
(sjá http://asf.ca/landbasedaqua-
culture.html). Kannski má spara
markaðs- og flutningskostnað
með fiskeldi í kerum á þurru landi
nálægt stórborgum?
Á Íslandi hefur keraeldi verið
þróað um nokkurt skeið. Nefna má
Íslandsbleikju Samherja, Stolt Sea
Farm með Senegal-flúru og fleiri
stöðvar. Þetta eru leiðandi fyrir-
tæki á alþjóðavísu. Óskandi væri
að þau næðu að tryggja jafnvægi
og sjálfbæra nýtingu lífríkisins,
orðstír og forystu Íslands í vinnslu
sjávargæða á norðurslóðum.
Laxeldi í sjó eða á landi
Löng tímabil í lífi mínu
hef ég verið kvalin öllum
stundum sólarhrings-
ins, alla daga mánaðar-
ins svo mánuðum skiptir.
Það hefur liðið yfir mig af
kvölum oftar en ég hef tölu
á. Ég hef grátið af kvölum.
Verið sljó af verkjalyfjum
en samt grátið af kvöl-
um. Misst svefn vegna
verkja. Verið send á bráða-
móttökuna með sjúkrabíl.
Í mínu tilviki er þetta birt-
ingarmynd þess að vera
með fjórða stigs endómetríósu
(legslímuflakk).
Fjölskyldusjúkdómur
Endómetríósa getur verið mjög
kvalafullur sjúkdómur og þar að
auki getur gríðarleg andleg þreyta
fylgt því að glíma við krónískan
sjúkdóm. Endómetríósa hefur ekki
bara áhrif á líf konunnar sem um
ræðir heldur alla fjölskylduna.
Því fylgir annars konar sársauki
að fylgja konu sinni vanmáttug-
ur í gegnum hvert verkjakastið á
fætur öðru eða í gegnum enn eina
misheppnaða glasafrjóvgunina.
Því fylgir sársauki að horfa upp á
dóttur sína, sem strangt til tekið
er í blóma lífsins, kveljast, draga
sig í hlé frá lífinu, missa af tæki-
færum. Börnin sem lána mömmu
besta bangsa þegar henni er aftur
„illt í mallanum“ skynja líka þenn-
an sársauka og læra að lifa með
honum.
Ófrjósemi
Um 40% kvenna með endó-
metríósu glíma við van- eða
ófrjósemi. Flestar þeirra ná sem
betur fer að eignast börn
með hjálp lyfja og/eða
tæknifrjóvgana. Ófrjó-
semi snertir einnig alla
fjölskylduna, foreldrana
sem aldrei verða afar og
ömmur eða systkin sem fá
samviskubit er þau gleðj-
ast yfir eigin barnaláni.
Skilningsleysi
Það sem gerir endó-
metríósu jafn erfiða við-
fangs og raun ber vitni er
að sjúkdómurinn er krón-
ískur, við honum er engin lækn-
ing og greiningartími er langur.
Þar að auki mætir konum með
endómetríósu gjarnan skilnings-
leysi því hvernig á fólk að skilja
að kona geti kvalist svona gríðar-
lega á blæðingum sem eru, þegar
upp er staðið, einn eðlilegasti hlut-
ur í heiminum? Í samfélagi þar
sem gjarnan er talið „eðlilegt“ að
konur fái slæma tíðaverki getur
verið erfitt að gera sig trúan legan
og margar konur velja því að ræða
ekki einkenni sín og kveljast held-
ur í hljóði.
Trúið okkur
Þeir eru margir sem þurfa að
glíma við sjúkdóma einhvern tím-
ann á lífsleiðinni eða lifa í sárs-
auka en við sem samfélag erum
lítið fyrir það að ræða slíkt.
Skiljan lega, það gerir engum
gott að velta sér upp úr erfið-
leikunum og það vill heldur eng-
inn vera fýlupúkinn sem dregur
alla niður. En stundum getur verið
fín lína á milli kröfu samfélags-
ins um jákvæðni yfir í fordóma og
neikvæðni í garð hins veika. Kona
sem finnur sig knúna til að ræða
jafn persónulegt mál og blæðing-
ar er orðin mjög þjáð. Tölum því
saman opnum huga, hlustið og
trúið okkur!
Greining mikilvæg
Talið er að 5-10% kvenna hafi
endómetríósu og áætlaður fjöldi
kvenna með sjúkdóminn í heimin-
um er 176 milljónir. Sjúkdómnum
er skipt í fjögur stig eftir alvar-
leika. Í vægum tilfellum finna
konur engin einkenni sjúkdóms-
ins en aðrar búa við krónískar
kvalir með mikilli skerðingu lífs-
gæða. Meðalgreiningartími endó-
metríósu á Íslandi er talinn vera
6-10 ár. Helstu meðferðarleiðir eru
skurðaðgerðir og hormónagjöf og
gefa þær sem betur fer yfirleitt
góða raun. Mikilvægt er að greina
sjúkdóminn fljótt til að bæta lífs-
gæði og fyrirbyggja skemmdir á
líffærum.
Á morgun hefst Vika endó-
metríósu á Íslandi og stendur hún
yfir 1.-7. mars. Guli dagurinn,
dagur endómetríósu, er einnig
haldinn hátíðlegur á morgun víða
um heim og er fólk hvatt til að sýna
konum með endómetríósu stuðn-
ing og klæðast einhverju gulu. Á
facebook.com/endometriosa og
endo.is má finna upplýsingar um
sjúkdóminn og starf samtakanna.
Sársauki – ekkert til að tala um
HEILBRIGÐIS-
MÁL
Silja
Ástþórsdóttir
formaður Samtaka
um endómetríósu
LAXELDI
Orri Vigfússon
formaður NASF,
verndarsjóðs villtra
laxastofna

Fæst án lyfseðils
Verkir í
hálsi og
öxlum?
Verkjastillandi og
bólgueyðandi við
verkjum í hálsi
og öxlum!
28. febrúar 2013 FIMMTUDAGUR| SKOÐUN | 26
➜ Lax mun alltaf sleppa
úr sjókvíum og strokulaxar
synda hratt upp í nærliggj-
andi ár þar sem þeir bland-
ast auðveldlega villtum
fi skum sem fyrir eru.
➜ Það sem gerir endó-
metríósu jafn erfi ða við-
fangs og raun ber vitni er að
sjúkdómurinn er krónískur,
við honum er engin lækning
og greiningartími er langur.