Fréttablaðið - 30.08.2014, Blaðsíða 32

30. ágúst 2014 LAUGARDAGUR| HELGIN | 32
Ekki er … kyrt eða dautt í inníblum jarðarinnar, því þar geýsar jafnan geigvænlegasta og ablmesta höf-uðskepnan, enn það er eldurinn, sem ástundum brýzt uppúr undir-djúpunum og klýfur sundur fjöll
og jökla, enn bráðnað grjót og jarðtegund-
ir fljóta eínsog árstraumur, og eýða hvurju
sem fyrir verður. Eítthvað er líka að, þegar
jarðskjálftarnir fara eínsog hryllíngur
yfir hinn ofurstóra líkama jarðarinnar; þá
hrynja húsin og björgin klofna, og stundum
koma eýar uppúr sjónum, þarsem áður var
hyldýpi, ellegar stórhèröð hrapa til grunna,
og ekkèrt er eptir nema vatn, þar sem áður
voru bygðir manna.“
Ekki veit ég hvaða einkunn sá skólakrakki
fengi sem tefldi þessum texta fram í nátt-
úrufræðiprófi um hræringarnar í Vatnajökli
nú í byrjun skólatíðar, kannski mundi þetta
þykja aðeins of mikil persónugerving en
reyndar finnst mér þessi lýsing á hamförun-
um sem fylgt geta eldgosum alveg prýðileg
og mættu kannski blaðamenn taka drama-
tík textans sér til fyrirmyndar. En hitt veit
ég að ef krakkinn skrifaði þetta í stafsetn-
ingarprófi, þá fengi hann núll og gott ef
ekki -27 eins og einu sinni var víst hægt.
Það mun því kannski koma ýmsum á óvart
að þennan texta skrifaði enginn annar en
rómaðasti íslenskusnillingur sögunnar, jafn-
vel að Halldóri Laxness meðtöldum, nefni-
lega skáldið Jónas Hallgrímsson. Þetta er
úr grein hans „Um eðli og uppruna jarðar-
innar“ sem birtist í fyrsta hefti Fjölnis árið
1835.
Leiðréttir textar birtir
Útkoma Fjölnis hefur gjarnan þótt marka
mikil tímamót í sögu varnarbaráttu
íslenskrar tungu, sem sögð er hafa verið
komin ansi illa að fótum fram í upphafi 19.
aldar. Og eins og annað fólk á mínu reki
lærði ég í skóla um mikilvægi þeirra Fjöln-
ismanna, en man að ég furðaði mig stund-
um á því að við skyldum ekki vera látin lesa
neitt að ráði af textum upp úr Fjölni; það var
helst kvæðið „Ísland, farsælda frón“ sem
við fengum að lesa. En ég skildi þetta betur
þegar ég fór einu sinni sjálfur á bókasafn
og blaðaði í Fjölni, þá sá ég að jafnvel hið
rómaða kvæði Jónasar var í Skólaljóðunum
birt með „leiðréttri“ stafsetningu, okkur var
ekki treyst fyrir stafsetningu Jónasar sjálfs.
Annars var það víst ekki Jónas sem réði
FLÆKJUSAGA
Illugi Jökulsson
furðaði sig á því
hve sjaldan orð-
réttir kaflar úr
Fjölni birtust í
skólabókunum.
Ástæðan var
að stafsetning
Konráðs Gísla-
sonar þótti
óbrúkleg.
Í inníblum jarðarinnar geýsar
ablmesta höfuðskepnan
Stund-
um koma
eýar uppúr
sjónum,
þarsem áður
var hyldýpi,
ellegar
stórhèröð
hrapa til
grunna, og
ekkèrt er
eptir nema
vatn, þar
sem áður
voru bygðir
manna.
stafsetningu Fjölnis fyrsta kastið, heldur
félagi hans og vinur, Konráð Gíslason. Hann
hafði kannski mest áhrif allra á íslenska
stafsetningu en stóð jafnvel á mínum skóla-
árum í skugga Jónasar meðal Fjölnismanna,
hvað þá heldur núna, en saga hans var að
sumu leyti dæmigerð en að sumu leyti ein-
stæð saga íslensks menntamanns á 19. öld.
Merkur maður
Konráð var fæddur á Löngumýri í Vall-
hólmi, foreldrar Gísli Konráðsson bóndi
og fræðaþulur og sagnaritari og Evfemía
Benediktsdóttir. Fyrsti kennari hans var
„mín ástríka og guðhrædda móðir“, hún
kenndi honum á sjötta ári lestur, skrift og
ágrip af veraldarsögu. Gísli og Evfemía
voru fremur fátæk og gekk Konráð til allra
algengra sveitastarfa í æsku, var smali og
„vandist fljótt við þetta frjálsa, óstöðuga
og einmanalega líf og fór að fá óbeit á inni-
verum“. Hann sótti síðar sjó, en námfýsi
hans fór aldrei milli mála. Með hjálp góðra
manna komst hann til Kaupmannahafnar
og endaði í málvísindum. Þá kynntist hann
Jónasi Hallgrímssyni og mun hafa kveikt
áhuga hjá Jónasi á hinu ljóðræna og róman-
tíska þýska skáldi Heinrich Heine sem „ann
frelsinu, eins og allir þeir sem bestir og vitr-
astir eru“. Tómas Sæmundsson hafði um
þetta leyti forgöngu um stofnun Fjölnis og
fékk til liðs við sig Konráð, Jónas og Brynj-
ólf Pétursson. Konráð annaðist skrif Fjölnis
um íslenskt mál og lagði til hina nýju staf-
setningu sem átti að fara mjög nærri fram-
burði. Umfram allt vildi Konráð þó bæta og
hreinsa málið af „bjöguðum dönskuslett-
um í orðum og talsháttum“ og réðist gegn
þeim „golþorskum með eintrjáningssálirn-
ar“ sem sögðu að íslenskan væri „ósveigjan-
leg og óhæfileg til að taka á móti skáldskap
og vísindum“, af því að þeir sjálfir „vaða á
bægslunum gegnum vísindin og gleypa hug-
myndirnar eins búnar og þær verða á vegi
fyrir þeim, og þá vill stundum svo óheppi-
lega til að hugmyndin sjálf skreppur í burtu,
svo ekki er eftir annað en danski búningur-
inn. … Við finnum að hin íslenska tunga er
sameign okkar allra saman, og við finnum
að hún er það besta sem við eigum.“
Og Konráð hélt áfram: Ef íslenskan yrði
lögð niður og tekin upp danska „hvað yrðum
við þá annað en brjóstumkennanleg aum-
ingjaþjóð, sem hefði reynt að murka úr sér
lífið, en ekki tekist það nema til hálfs? Hvað
yrði úr okkur, segi ég enn og aftur, utan
fáráð afturganga … en ekki lifandi þjóð?“
Málstefna Fjölnis, sem mótuð var af Konráð,
hafði meiri áhrif á þróun íslenskunnar en
flest annað, þótt hin upphaflega stafsetning
hans fengi mjög misjafnar viðtökur. Í síð-
ustu árgöngum Fjölnis endurskoðaði Konráð
raunar að verulegu leyti skoðanir sínar á
stafsetningu og urðu nýju reglurnar hans þá
undirstaða þeirrar stafsetningar sem notuð
er enn í dag. Í „Bókafregnum“ sínum í Fjölni
lagði hann höfuðáherslu á fegurð málsins og
gerði mjög strangar kröfur. Tungumálið var
kjarni þjóðernisins í hans augum.
„Þjóðerni vort, sem einkanlega er fólgið
í málinu, hefur verið troðið undir fótum og
hörmulega saurgað og svívirt margar aldir
í sífellu … Hvert er þetta ljós, degi bjartara
og sólu varmara, sem skín yfir lönd og lýði,
og sýnir mönnunum að þeir eru menn, en
ekki skynlaus kvikindi? Hvað er það annað
en málið, óskabarn mannlegs anda. Og sé
nokkur sá, að minnsta kosti í menntaðra
manna tölu, að einu gildi hvernig málið er
og hvernig með það er farið – er honum þá
ekki nærri því ofnefni að heita maður?“
Í miklum metum
Konráð fékkst við margvísleg merk fræða-
störf í Kaupmannahöfn og 1846 fékk hann
kennarastöðu við Lærða skólann í Reykja-
vík og hugðist flytja til Íslands með heitmey
sína danska. En síðan andaðist heitmey hans
og hann hætti þá við að flytja heim. Konráð
varð að lokum prófessor í Kaupmannahöfn.
1855 gekk hann að eiga systur heitmeyjar
sinnar sálugu og gekk vanheilum syni henn-
ar í föður stað en átti ekki börn sjálfur. Var
lengst af fremur þröngt í búi hans en rætt-
ist úr á síðari hluta ævinnar. Konráð vann
að fræðistörfum sínum af fádæma iðni og
þótt hann hefði á seinni hluta ævinnar lítil
afskipti af íslenskum málefnum almennt
var hann í metum meðal íslenskra stúdenta
og hélt kröfuhörku sinni um fagurt mál
óskertri. Hann skrifaði Birni M. Ólsen 1885
sex árum fyrir andlát sitt: „Ósköp þætti mér
vænt um ef þér vilduð taka að yður … kven-
væflu, sem hefur verið sæmilegur kven-
maður á unga aldri, en nú er orðin púta og
hefur [fransós=sárasótt] eða er að minnsta
kosti danósa. Þessi aumingja kvenvæfla er
íslenskan. Mér er nærri því sama hvernig
hún er, ef hún er ekki danósa. Við Íslend-
ingar, að minnsta kosti vel flestir, förum
með hana eins og við værum djöflar en ekki
menn.“
KONRÁÐ GÍSLASON: „Hvað yrðum við þá annað en brjóstumkennanleg aumingjaþjóð, sem hefði reynt að
murka úr sér lífið, en ekki tekist það nema til hálfs? Hvað yrði úr okkur, segi ég enn og aftur, utan fáráð aftur-
ganga … en ekki lifandi þjóð?“
MEDILINE Heilsurúm
Íslenskt hugvit og hönnun
20%
AFSLÁTTUR
Verð: 154.160.-
MINIMAL Svefnsófi
Margir litir - (140x195cm)
20-50%
A F S L Á T T U R
160x200cm án höfðagafls
20% aukaafsláttur
af sýningarrúmum
Síðumúla 30 - Reykjavík | Hofsbót 4 - Akureyri
50%
AFSLÁTTUR
Verð: 149.990.-
Nokkrir sófar eftir