Fréttablaðið - 25.10.2014, Blaðsíða 72

25. október 2014 LAUGARDAGUR| HELGIN | 44
FLÆKJUSAGA
Illugi Jökulsson
var duglegur
að læra Biblíu-
sögurnar sínar
í barnaskóla.
En fór seinna
að efast um
ýmislegt af
því sem þar
stóð.
FERÐALÖG GYÐINGA
SAMKVÆMT GAMLA TESTAMENTINU
Sagan er skrifuð af sigurvegur-unum,“ segir máltækið; það er ekki gott að vita hver sagði þetta fyrstur nema hvað það var altént ekki Churchill eins og oft er fullyrt, en þótt finna megi
dæmi um að þetta geti talist rétt er líka
hægt að benda á hið þveröfuga, sem sé
að sú mynd sögunnar sem verður ofan á
í vitund okkar sé ekki runnin frá hinum
veraldlegu sigurvegurum eða mestum
valdamönnum á hverjum tíma, heldur
stundum þvert á móti frá hinum sem
óumdeilanlega urðu undir.
En tryggir það endilega að sú saga sem
að lyktum er skráð sé endilega áreiðan-
legri en hin sem sigurvegararnir festa
á blað, eða tölvuskjá eða bókfell eða
leirtöflur ef svo ber undir? Þeir geta jú
haft alveg jafn ríka hagsmuni af því að
sveigja og beygja söguna, þótt þeir hags-
munir séu kannski ekki alltaf augljósir.
Eitt merkilegt dæmi má nefna um
hvernig hinar sennilegustu sögur og
jafnvel allra trúverðugustu heimildir
geta verið tómur tilbúningur er að finna í
Gamla testamentinu.
Í mínu ungdæmi voru frásagnir Biblí-
unnar um uppruna Ísraelsmanna kenndar
eins og heilagur sannleikur. Kannski hafa
áherslur breyst eitthvað í þeirri trúar-
bragðakennslu sem nú fer fram í grunn-
skólum, en ég hygg þó að flestir hljóti
enn að þekkja í stórum dráttum þá sögu
sem þar er sögð. Hún er rakin á kortinu
sem fylgir þessari grein, þetta er leiðin
sem Abraham ættfaðir Ísraelsmanna fór
frá heimaborg sinni Úr í Mesópót amíu og
upp til Haran í Sýrlandi en þaðan suður
til Kanaanslands, sem þá hét svo, og
AÐ SKRÖKVA
UPP Á SIG
FJÖLDAMORÐUM
hreiðraði ætt hans um sig í fáeina manns-
aldra eftir að hafa verið úthlutað landi af
guði almáttugum. Og ættin varð þjóð og
kallaðist altso Ísrael og bjó í landinu um
hríð við sæmilegan frið innan um Kana-
ansmenn og aðrar þjóðir.
Svo lærðum við í Biblíusögunum að
ættarlaukurinn Jósef hefði leitt þjóðina
til Egiftalands þar sem hann hafði kom-
ist til metorða, og þar bjó þjóðin í fáeinar
aldir, eða þar til hún hrökklaðist burt
undan ofsóknum nýs faraós. Sá maka-
lausi leiðtogi Móse stýrði flóttanum aftur
til fyrirheitna landsins yfir Sínaí-skaga
og þótt ekki væri vegalengdin löng tók
ferðin áratugi. Að lokum voru Ísraels-
menn þó komnir alla leið til Kanaans-
lands og fóru nú ekki með friði eins og
hið fyrra sinni heldur réðust formála-
laust til atlögu og lögðu landið undir sig
með ægilegu blóðbaði, brenndu borgir,
stráfelldu heimamenn og rændu eigum
þeirra og landi. Þeir stofnuðu svo ríki
í rústunum eftir innrásarstríðið og var
það allöflugt um tíma en klofnaði svo
reyndar í tvennt, Júdeu fyrir sunnan og
Ísrael í norðri.
Guðinn með plágurnar
Þetta er afar fjörug saga ef svo má að orði
komast, en réttara sagt er hún blóði drif-
in og uppfull af allskonar hroða sem að
mestu var skautað yfir í Biblíusögunum
mínum, enda margt í þessum frásögnum
Mósebóka og annarra rita Gamla testa-
mentisins sem er vægast sagt í litlu sam-
ræmi við þann kærleiksboðskap Jesúa frá
Nasaret sem kristin kirkja byggði seinna
kenningu sína á, þótt henni sjálfri hafi
að sönnu oft gengið ærið illa að fylgja
þeim boðskap, hvað þá öðrum. Guð Gamla
testamentisins er náttúrlega alls ekki
kærleiksríkur, hann viðurkennir sjálf-
ur fúslega að vera grimmur, hefnigjarn,
afbrýðisamur og blóðþyrstur, enda skipar
hann hvað eftir annað fyrir um hin viður-
styggilegustu fjöldamorð eða fremur þau
beinlínis sjálfur. Og í þá daga fóru hvorki
Ísraelsmenn né aðrir fram á að guðir
þeirra væru „góðir“ í einhverjum raun-
verulegum skilningi. Höfundar Gamla
testamentisins smíðuðu alveg athuga-
semdalaust frásagnir eins og af plágunum
tíu sem guð lét koma yfir Egifta af því
faraó vildi ekki sleppa Ísraelsmönnum úr
landi, en nákvæmir menn hafa reiknað út
að plágurnar hafi kostað meira en milljón
mannslíf – og væri sjálfsagt hægt að fá út
töluvert hærri tölu ef menn vildu. En ekki
var nóg með að guð stráfelldi þannig blá-
saklausa Egifta í stað þess að ljósta faraó
einfaldlega þrumuflaug eins og stallbróð-
ir hans Seifur hefði vafalaust gert.
Í Mósebókum kemur nefnilega skýrt
fram að það var guð sjálfur sem „herti
hjarta faraós“ hvað eftir annað svo hann
hætti við að leyfa Ísraelsmönn-
um að fara, og guð fékk
þannig tækifæri til að
sleppa nýrri plágu
lausri. Þetta er auð-
vitað afar sér-
kennilegt í augum
nútímafólks, en
ekki þó af því
að svona hafi
þetta gerst í
raun og veru.
Vitaskuld eru
sögur Gamla
testamentisins
um plágurnar
einskær tilbún-
ingur, en dular-
fyllst hlýtur að
vera að höfundarn-
ir sem settu saman
Mósebækur skuli hafa
talið þessa hegðun guði
sínum til tekna. Það er eitt
augljóst merki þess að guði
Gamla testamentisins var aldrei ætlað
að vera kærleiksríkur, hann var upphaf-
lega ættbálkaguð sem hafði það hlutverk
eitt að vernda líf og heilsu lítillar
þjóðar í ólgusjó Miðaustur-
landa, og ýmsir fræði-
menn telja reyndar að í
Mósebókum og öðrum
elstu söguritum
Gamla testament-
is megi greina
augljós merki
þess að höf-
undar bókanna
hafi samein-
að í einn guð
tvo ætt bálka-
guði þegar
þeir steyptu
allskonar eldri
söguritum
og þjóðsögum
saman í eitt.
Hvað er að marka?
Enn augljósara merki
um að guð Ísraelsmanna
var upphaflega í aðra röndina
stríðsguð má svo sjá í frásögnunum
af því þegar Ísraelsmenn leggja undir sig
Kanaansland eftir vistina í Egiftalandi.
Lýsingarnar á því morðæði sem grípur þá
þegar þeir leggja undir sig hverja borgina
af annarri eru ekki við barna hæfi, en hér
nægir að nefna að borgin Aí var grjótrúst
ein eftir að Ísraelsmenn höfðu farið þar
um, segir í 8. kapítula Jósúabókar og þeir
stráfelldu 12.000 íbúa – konur, karla og
börn – að beinni skipan guðs, og sérlega
athyglisvert er reyndar að konungurinn í
Aí var krossfestur. Lýsingar á því er Ísra-
elsmenn hertaka fleiri borgir eru af sama
tagi.
Og hin augljósa spurning sem við hljót-
um að spyrja okkur er þessi: Hvernig er
hægt að byggja hugmyndir um kærleiks-
ríkan guð á þeim blóðþyrsta guði sem
birtist í sumum köflum Gamla testa-
mentisins?
En sú spurning er nú samt að mínum
dómi ekki sú allra merkilegasta sem
kviknar við nánari skoðun á þessari sögu
um uppruna Ísraelsmanna. Heldur sú
hvað er að marka þetta allt saman yfir-
leitt.
Ef við tökum guð út fyrir sviga virðist
sagan sem Gamla testamentið segir alls
ekki ólíkleg í sjálfu sér. Litlir ættflokk-
ar og smáþjóðir eins og Ísra-
elsmenn voru vissulega á
flakki um Miðausturlönd
og söguþráðurinn um
för Ísraelsmanna
frá Úr til Egifta-
lands og svo aftur
til Kanaans-
lands hefði vel
getað gerst. Og
það er auðvelt
að hugsa sér
að þegar höf-
undar Gamla
testamentis-
ins hafi löngu
seinna farið að
vinna samfellda
frásögn upp úr
sögum um fortíð
þjóðarinnar þá hafi
þeir til dæmis bætt
inn í söguna um árásina
á borgina Aí að hún hafi
verið gerð að beinni fyrirskipun
guðs. Það hafi verið auðveldara að sætta
sig við að forfeðurnir hafi framið svona
viðurstyggileg fjöldamorð ef látið væri í
veðri vaka að guð hafi fyrirskipað öll
ósköpin.
En nú fer nefnilega að
vandast málið. Rann-
sóknir fornleifafræð-
inga hafa gerbylt
mynd okkar af for-
tíð Ísraelsmanna,
og nú er komið
í ljós að öll sú
frásögn sem
Gamla testa-
mentið lýsir
um ferðalag-
ið sem kortið
sýnir, hún er
sennilega öll
eintómur til-
búningur. Þar á
meðal frásögnin
um vistina í Egifta-
landi og árásina á Aí
og aðrar borgir Kan-
aanslands í kjölfarið. Aí
var aldrei lögð í rúst af inn-
rásarmönnum, að minnsta kosti
ekki um þær mundir sem Jósúabók vill
vera láta.
Minnipokamennirnir skrifuðu söguna
Þetta er í meira lagi skrýtið. Eitt er að
reyna að kenna guði um fjöldamorð sem
forfeðurnir hafi framið. En allt annað og
enn dularfyllra að ljúga beinlínis upp á
forfeður sína að þeir hafi framið önnur
eins grimmdarverk og þetta, sem lík-
lega átti sér aldrei stað. Því Ísraelsmenn
þróuðust einfaldlega hægt og rólega út
frá einum ættbálkanna í Kanaanslandi,
þeir komu ekki frá Úr, þeir fóru ekki til
Egiftalands og þurftu ekki að flýja þaðan
aftur, þeir lögðu ekki undir sig landið
með eldi og sverð.
Þeir voru bara þarna allan tímann.
Um það leyti sem Gamla testamentið
var skrifað höfðu hin tvö smáríki Ísraels-
manna beðið algjöran ósigur í lífsbarátt-
unni. Stórveldin í kring höfðu undirokað
þau bæði. En það voru þeir – minnipoka-
mennirnir – sem skrifuðu söguna.
Og virðast hafa búið hana til frá
grunni.
Enn
augljósara
merki um að
guð Ísraels-
manna var
upphaflega í
aðra rönd-
ina stríðs-
guð má svo
sjá í frásögn-
unum af því
þegar
Ísraels menn
leggja undir
sig Kanaans-
land eftir
vistina í
Egiftalandi.
Lýs ingarnar
á því morð-
æði sem
grípur þá …
eru ekki við
barna hæfi.
MÓSES
GUÐ
Verkefnastyrkir
Nefnd um 100 ára afmæli kosningaréttar kvenna 2015 auglýsir styrki
til verkefna árið 2015. Verkefnin þurfa að tengjast megintilgangi
nefndarinnar, sem er:
• að minnast afmælisins
• að auka jafnréttis- og lýðræðisvitund þjóðarinnar
• að blása til nýrrar sóknar í jafnréttis- og mannréttindamálum
Við það skal miðað að styrkirnir verði ekki til þess að lækka önnur
opinber framlög við verkefnin eða draga úr stuðningi annarra við
þau. Úthlutanir verða í tvennu lagi.
Umsóknir á þessu ári þurfa að berast fyrir 15. nóvember til að hljóta
afgreiðslu. Umsóknir um styrki á næsta ári verða auglýstar síðar.
Umsóknareyðublöð fást rafrænt á vefsíðu afmælisnefndarinnar,
www.kosningarettur100ara.is
Frekari upplýsingar veitir Ásta R. Jóhannesdóttir, framkvæmdastjóri
nefndarinnar í síma: 563 0100 á skrifstofutíma, póstfang:
arj@kosningarettur100ara.is