Læknablaðið - 15.06.2000, Blaðsíða 13

FRÆÐIGREINAR / BARNAGEÐLÆKNINGAR
Ofvirkniröskun
Yfirlitsgrein
Gísli Baldursson
Ólafur Ó.
Guðmundsson
Páll Magnússon
Frá göngudeild barna- og ung-
lingageðdeildar Landspítalans.
Fyrirspurnir, bréfaskipti:
Ólafur Ó. Guðmundsson,
göngudeild barna- og ung-
lingageðdeildar Landspítala
Dalbraut 12,105 Reykjavík.
Sími: 560 2500. Netfang:
olafurog@rsp.is
Lykilorð: of irkniröskim,
athyglisbrestur, yfirlit.
Ágrip
Ofvirkniröskun er heilkenni einkenna á sviði hreyfi-
ofvirkni, hvatvísi og athyglisbrests sem eru í ósam-
ræmi við aldur og þroska. Prátt fyrir aukna þekkingu
á líffræðilegum og sálfræðilegum þáttum röskunar-
innar hefur ekki tekist að finna sértæka orsök. Við
greiningu er nákvæm sjúkrasaga mikilvæg en einnig
er stuðst við staðlaða einkennamatskvarða, sálfræði-
legt mat og læknisfræðilega skoðun. Aukning í grein-
ingu og meðferð röskunarinnar hefur verið til um-
ræðu, bæði meðal almennings og fagfólks. í þessari
yfirlitsgrein er reynt að gera röskuninni skil á sem
hagnýtastan hátt, bæði varðandi greiningu og með-
ferð en ekki er farið nákvæmlega í fylgiraskanir eða
mismunagreiningar.
Sögulegt yfirlit
Elsta þekkta læknisfræðilega heimild um ofvirkni-
röskun hjá börnum er frá breska lækninum George
Still sem árið 1902 lýsti hópi 43 barna. Hegðun barn-
anna einkenndist af of mikilli virkni, erfiðleikum í
einbeitingu og vandkvæðum við að hafa viðeigandi
stjórn á hegðun sinni til að laga hana að siðareglum
samfélagsins (moral control of behaviour). Still lýsti
því einnig að drengir væru mun fleiri en stúlkur í hópi
ofvirku barnanna og hann áleit að í sumum tilvikum
stafaði fyrirbærið af heilaskaða á fósturskeiði eða
eftir fæðingu, en í öðrum tilfellum væri líklegast um
að ræða erfðabundna tilhneigingu til hömlulítillar
hegðunar (1).
Ahugi Bandaríkjamanna á ofvirkniröskun er rak-
inn til heilabólgufaraldurs sem geisaði í landinu á ár-
unum 1917-1918. í fari margra þeirra barna sem lifðu
af komu fram einkenni í hegðun og hugsun sem virt-
ist mega rekja til sjúkdómsins. Einkum var lýst ein-
beitingarskorti og eirðarleysi, skertri stjórn virkni og
hvata, og truflunum á vitsmunasviðinu, ekki síst í
minni. Ut frá athugunum á þessum börnum mótaðist
hugmyndin um heilaskaðaða barnið sem síðan end-
urspeglaðist á sjötta og sjöunda áratugi aldarinnar í
hugtökunum vægur heilaskaði og væg truflun á heila-
starfi (Minimal Brain Damage, Minimal Brain Dys-
function, MBD). Einkenni þessarar röskunar á heila-
starfi voru talin margvísleg, bæði í hegðun sem og í
vitsmunum og á tilfinningasviðinu. Eins og í fyrri lýs-
ingum fól röskunin í sér einbeitingarerfiðleika, of-
virkni og hvatvísi, en einnig námserfiðleika, slaka
samhæfingu hreyfinga, árásargirni og miklar sveiflur
í tilfinningalífi.
ENGLISH SIIMMARY
Hyperkinetic disorder. A review
Baldursson G, Guðmundsson ÓÓ, Magnússon P
Læknablaðið 2000; 86: xx-yy
Attention-deficit/hyperactivity disorder or hyperkinetic dis-
order is a clinically defined syndrome characterised by age
inappropriate deficits in sustained attention, impulsivity
and overactivity. Despite extensive investigation, a specific
neuroanatomical, physiological, biochemical, or psycho-
logical origin has not been identified. Diagnosis is based
on detailed medical and developmental history, symptom
rating scales, psychological assessment and medical
evaluation. Increases in diagnosis and treatment of the
disorder have elicited public and professional concern.
The main focus in this article is on this disorder in children
and adolescents and includes practical information on
assessment and treatment. Other disorders, which may be
either comorbid with or mistaken for hyperkinetic disorder,
are reviewed in less detail.
Keywords: hyperkinetic disorder, attention deficit
hyperactivity disorder, review.
Undir lok sjötta áratugarins urðu þær gagnrýni-
raddir æ háværari sem töldu MBD hugtakið of vítt og
ósérhæft og gagnrýndu jafnframt að greindur væri
heilaskaði þó sjaldnast væri unnt að sýna fram á það
með beinum athugunum á miðtaugakerfi. Á sama
tíma beindist athyglin í ríkara mæli að hreyfiofvirkni
barnanna (2) og fram kom hugtakið Hyperactive child
syndrome. Annan mikilvægan áfanga í þróun þekk-
ingarinnar má telja rannsóknir Virginia Douglas við
McGill háskólann í Kanada á fyrri hluta áttunda ára-
tugarins (1) sem vörpuðu ljósi á mikilvægi athyglis-
brests (attention deficit) meðal einkenna ofvirku
barnanna.
Um 1980 má segja að í meginatriðum sé mótaður
sá skilningur á ofvirkni sem enn er ríkjandi í dag, sem
er að heilkennið samanstandi af þremur meginflokk-
um einkenna, það er einkennum athyglisbrests,
hreyfiofvirkni og hvatvísi. í þriðju útgáfu DSM grein-
ingarkerfisins (3) er fyrirbærinu valið heitið athyglis-
brestur með ofvirkni (Attention Deficit Hyperacti-
vity Disorder, ADHD). Rannsóknir seinustu ára hafa
reyndar rennt stoðum undir þá hugmynd að réttara sé
að líta svo á að um sé að ræða tvo einkennaflokka,
einkenni athyglisbrests og einkenni hreyfiofvirkni/
Læknablaðið 2000/86 413