Læknablaðið - 15.06.2000, Blaðsíða 16

FRÆÐIGREINAR / BARNAGEÐLÆKNINGAR
Meðferð
Af meðferðaraðferðum í ofvirkni hefur lyfjameðferð
lengst verið stunduð á markvissan máta og byggir á
ítarlegustum rannsóknaniðurstöðum, en rannsóknir
á áhrifum örvandi lyfja á ofvirknieinkenni hófust á
árunum 1937-1941 (1).
Örvandi lyf eru í dag algengasta lyfjagerðin í með-
ferð ofvirkni. Petta eru adrenhermandi lyf sem líkjast
katekólamímum. Hér á landi eru í dag tvö slík lyf
skráð. Ritalin eða metýlfenýdat er langmest notað.
Áhrif þess koma fram innan 30 mínútna með há-
marki eftir eina til þrjár klukkustundir og eru yfirleitt
ekki merkjanleg eftir fimm klukkustundir (36). Lyfið
hefur áhrif á ofvirknieinkennin, bæði á sviði athyglis-
brests og hreyfiofvirkni/hvatvísi (36). Amfetamín er
mun sjaldnar notað. Rannsóknir hafa endurtekið
staðfest áhrif þessara lyfja en hjá allt að 30% barn-
anna hafa þau ekki tilætluð áhrif (38).
Aukaverkanir koma fram hjá 4-6% barnanna. Al-
gengast er svefnleysi, lystarleysi, kviðverkir, höfuð-
verkur og pirringur (36,38). Umdeildari eru vaxtar-
seinkunaráhrif (39), tilkoma kækja (40) og versnun
hegðunar (symtom rebound) þegar lyfin fara úr lík-
amanum (41). Niðurstöður nýrri rannsókna hafa sýnt
að lyfin hafa ekki áhrif á endanlegan beinvöxt (36).
Þar sem um amfetamínskyld lyf er að ræða má ætla
að misnotkunarhætta sé til staðar (42). Rannsóknir
hafa hins vegar endurtekið sýnt að séu þessi lyf notuð
í læknisfræðilegum skömmtum við meðferð ofvirkni-
röskunar leiða þau ekki til ávana eða misnotkunar
heldur þvert á móti geti þau dregið úr vímuefnamis-
notkun á unglingsárum (43-45).
Lyfjameðferð getur verið nauðsynleg hjá börnum
á leikskólaaldri en mjög ung börn, sérstaklega undir
þriggja ára aldri, virðast næmari fyrir aukaverkunum
örvandi lyfja og því ber að gæta sérstakrar varúðar
(16,46).
Næstalgengasti lyfjaflokkur í meðhöndlun of-
virkni eru þríhringlaga þunglyndislyf (47). Fjöldi
rannsókna hefur sýnt fram á virkni þessara lyfja (36).
Helstu aukaverkanirnar eru munnþurrkur, hægða-
tregða, hraður hjartsláttur, svefntruflanir og þyngd-
arbreyting. Talsverð umræða hefur verið vegna
skyndidauða hjá nokkrum börnum sem fengu desi-
pramín (48,49) en tilfellin eru hins vegar mjög fá og
seinni rannsóknir hafa dregið þátt lyfjanna í dauðs-
föllunum í efa (50).
Mónóamínoxíðasa hemjarar hafa einnig verið
notaðir. Notkun þeirra hefur hins vegar verið tak-
mörkuð vegna alvarlegra aukaverkana. Þessi lyfja-
flokkur er minna rannsakaður, en sýnt hefur verið
fram á áhrif þessara lyfja í nokkrum rannsóknum
(51,52). Sérhæfðari mónóamínoxiðasa hemjarar hafa
mun minni aukaverkanir og þolast yfirleitt vel. Al-
gengustu aukaverkanirnar eru meltingarfæraein-
kenni og höfuðverkur. Hér á landi er móklóbemíð
skráð.
Klónidín sem er alfa-adrenergur agónisti hefur
einnig verkun við ofvirkni (53). Ef lyfið er einungis
gefið í lágum skömmtum eru áhrif þess á blóð-
þrýsting og púls væg en þreyta er hins vegar algeng.
Gæta verður að hætta ekki gjöf lyfsins skyndilega
(54,55). Venlafaxín er lyf sem bæði hefur serótónín-
og noradrenerga verkun. Lyfið er ekki mikið rann-
sakað í meðferð ofvirkniröskunar en nokkrar rann-
sóknir hafa sýnt marktæka verkun (56,57).
Geðrofslyf hafa væg áhrif á hegðunareinkenni en
ekki á aðra þætti ofvirkniröskunar. Aukaverkanir,
sérstaklega hætta á langtímafylgikvillum, hefur tak-
markað notkun þeirra (58). Önnur lyf sem hafa verið
notuð en eru ekki á markaði á Islandi eru gúanfacín
og búprópríon. Ekki hefur verið sýnt fram á að þung-
lyndislyf sem hindra endurupptöku á serótóníni
(SSRI lyf) hafi áhrif í meðferð ofvirkniröskunar (58).
Samsett lyfjameðferð hefur orðið æ algengari í
meðferð ofvirkniröskunar (59). Ymsar ástæður liggja
því til grundvallar, til dæmis ef ekki næst nægur ár-
angur með einu lyfi eða til staðar er fylgiröskun sem
þarfnast annars konar lyfjameðferðar. Vegna þess
hve helmingunartími metýlfenýdats er stuttur getur
stundum gagnast að gefa lyf með lengri helmingunar-
tíma samhliða (54).
Margar tilraunir hafa verið gerðar til að hafa áhrif
á ofvirknieinkenni með breyttu mataræði, svo sem
fæði án litar- og rotvarnarefna og sykurs. Einnig hafa
verið reyndir háir skammtar af vítamínum, steinefn-
um svo og ýmis svokölluð fæðubótarefni. Ekki liggja
fyrir rannsóknir sem sýna fram á áhrif breytts matar-
æðis á einkenni ofvirkniröskunar (60).
Hvað varðar sálfélagslega (psychosocial) meðferð
á ofvirkni byggja aðferðir atferlismótunar mest á
rannsóknum á meðferðarárangri (14,61,62). Stutt
meðferð af þessu tagi breytir ekki atferli ofvirkra
barna til langframa, heldur þarf að breyta uppeldis-
umhverfi barnsins þannig að uppeldisaðferðir bygg-
ist til lengri tíma á aðferðum atferlismótunar (8).
Þetta er gert meðal annars með því að halda svoköll-
uð þjálfunarnámskeið fyrir foreldra þar sem foreldr-
um er kennt að beita viðeigandi uppeldisaðferðum,
meðal annars umbunarkerfum. Kennarar þurfa á
sama hátt að fá ráðgjöf og fræðslu um atferlismótun-
araðferðir sem beita má í skólastofum (62). Jafnframt
er talið mikilvægt að foreldrar, kennarar og eftir at-
vikum barnið sjálft, fái fræðslu um athyglisbrest með
ofvirkni, einkenni, orsakir, horfur og meðferðarað-
ferðir (14).
Ymis önnur meðferðarúrræði hafa verið reynd,
svo sem hugræn meðferð og félagshæfniþjálfun, en
rannsóknir hafa ekki sýnt fram á árangur þessara að-
ferða þótt þær virðist geta gert nokkurt gagn ef þær
eru notaðar samhliða öflugri atferlismótun (60).
Rannsóknir benda ekki til þess að hefðbundin sam-
talsmeðferð eða leikmeðferð hafi áhrif á einkenni
ofvirkniröskunar (60).
416 Læknablaðið 2000/86