Læknablaðið - 15.06.2000, Qupperneq 34

FRÆÐIGREINAR / SMASJARAÐGERÐIR
legt heldur afskræmt og villandi og alis ekki sannleik-
anum samkvæmt. Ljósið var heilagt (sbr.: verði ljós!)
og hugmyndir manna um sjón og ljósfræði mjög
frumstæðar.
En það sem varð til að auka verulega áhuga manna
og ýta undir eftirspum eftir gleraugum var aukin lestr-
arkunnátta samfara síaukinni þörf fyrir meiri fram-
leiðslu á bókum og ýmiss konar skjölum, gerð og
notkun pappírs í Evrópu, en þangað barst pappírsgerð
fyrst með krossförum og Aröbum á 12. öld, og síðast
en ekki síst uppfinning prentlistarinnar um 1450.
Litlar framfarir urðu í gerð sjónglerja fyrr en á 18.
öld þegar slípun glerja fór að byggjast á þekkingu
manna á því hvernig ljósið brotnar í glerinu. Saga
gleraugnanna verður svo ekki rakin lengra hér enda
þá komið nokkuð langt út fyrir efnið.
Sjónaukinn
Hin raunverulega bylting var í því fólgin að setja eitt
sjóngler fram fyrir annað og kíkja í gegnum bæði í
einu. Um þennan atburð skrifaði Galileo Galilei svo
árið 1623: „Við erum vissir um að sá sem fann upp
sjónaukann hafi verið óbrotinn gleraugnasmiður sem
við að handleika nokkur mismunandi löguð gler varð
það á aftilviljun að horfa í gegnum tvö þeirra í einu,
annað kúpt en hitt íhvolft, og með því að halda þeim í
mismunandi fjarlœgð frá augunum tók eftir hinni
óvœntu útkomu og fann þannig upp sjónaukann“.
Þetta gæti hafa átt sér stað á fleiri en einu gleraugna-
verkstæði á sama tíma en líklegast er að atburðurinn
hafi átt sér stað um aldamótin 1600 í Middelburg í
Hollandi þar sem tvö börn voru að leik og beindu
sjónum sínum að fjarlægum kirkjutumi og vöktu síð-
an athygli á uppgötvun sinni. Sótt var um einkaleyfi
árið 1608 en ýmsir urðu til að eigna sér þessa upp-
götvun og skal ekki farið nánar út í það (3-5).
Sjónaukinn var í fyrstu ætlaður til hernaðarþarfa
og því í raun hernaðarleyndarmál en ekki hélst Hol-
lendingum betur á þessari uppgötvun sinni en svo að
þegar árið 1609 höfðu yfirvöld víða um Evrópu tryggt
sér sjónauka.
Það leið ekki nema tæpur mánuður frá því sótt var
um einkaleyfi í Hollandi þar til fréttin hafði borist
ráðamönnum í Feneyjum. Nákunnugur þeim var
Galileo Galilei sem um þessar mundir bjó í nálægri
borg Padua þar sem hann hafði verið prófessor í
stærðfræði um 15 ára skeið. Það er sennilega ekki öll-
um kunnugt að jafnframt því að vera mikill vísinda-
maður var hann afburða tækjasmiður og starfrækti
verkstæði þar sem hann framleiddi ýmiss konar mæl-
ingatæki, áttavita og fleira og hafði af því drjúgar
tekjur. Þegar í júlí 1609 hafði hann orðið sér úti um
lýsingu á sjónaukanum sem hann svo bjó til og gaf
yfirvöldum í Feneyjum. Hann hélt áfram að endur-
bæta sjónaukann þar til í lok árs 1609 að hann gat
stækkað þrítugfalt sem var það mesta sem hægt var
að gera með þessari gerð sjónauka á þessum tíma.
Þetta var svokallaður sjónauki Galileos (Galilean
telescope).
En þá skeði hið ótrúlega og óguðlega. Nokkuð
sem engan hafði órað fyrir að gæti gerst. Galileo
beindi sjónauka sínum til himins í janúar árið 1610 og
sá það sem aldrei hafði áður sést og olli lærðum sem
leikum undrun og óróa. Hann sá óslétt yfirborð
tunglsins, fjóra fylgihnetti Júpiters, kvartilaskipti
Venusar, óteljandi fastastjörnur himinsins og vetrar-
brautina í öllum sínum mikilleika. Otrúlegar upp-
götvanir þrátt fyrir ófullkomið verkfæri sem sann-
færðu Galileo endanlega um sannleiksgildi sólmiðju-
kenningar Kópernikusar (1543) og aflaði honum að
Iokum svo mikilla óvinsælda páfadóms að hann var
dæmdur í stofufangelsi til æviloka.
Smásjáin
Smásjáin varð til um svipað leyti og sjónaukinn og
einnig í Hollandi. Fljótlega eftir að fyrstu sjónauk-
arnir urðu til voru gerðar tilraunir með að beina þeim
að smærri hlutum og nálægum, en menn höfðu ekki
árangur sem erfiði. Galileo sjálfur reyndi þetta en
það sýndi sig að samsett eða tvíglerja smásjá gaf mjög
ógreinilega mynd. Fyrstu rannsóknir með smásjám
voru því gerðar með einglerja smásjám. Þótt um að-
eins eitt sjóngler væri að ræða var allur umbúnaður
og stærð glersins, sem var ákaflega lítið, þannig að
alls ekki væri hægt að líkja því við einfalt stækkun-
argler eins og við þekkjum það nú á dögum.
Smásjáin mætti sömu mótstöðu og vantrú og gler-
augun og sjónaukinn og, það sem verra var, af henni
gátu ekki verið nein hernaðarleg not! Arið 1665 var
gefin út bókin Micrographia eftir Robert Hoek en
hún fjallaði um ljós og liti og innihélt 57 undraverðar,
teiknaðar myndir af því sem fyrir hann hafði borið í
smásjánni. Ymsir fleiri urðu til að lýsa reynslu sinni af
smásjánni. Antoni Leeuwenhoek var ólærður hol-
lenskur kaupmaður sem um og eftir 1650 endurbætti
smásjána svo um munaði. Þrátt fyrir að hann notaði
aðeins eitt sjóngler gat hann náð 500 faldri stækkun
og séð til dæmis í dropa af vatni dýr svo örsmá að þau
urðu ekki séð með berum augum. Með afrekum sín-
um opnaði hann sýn inn í heim fjölmargra vfsinda-
greina, svo sem örverufræði, vefjafræði, grasafræði
og svo framvegis. Fyrir þetta hefur hann verið kallað-
ur faðir smásjárinnar. En það var svo fyrst um og eftir
1826 að tvíglerja eða samsettar smásjár eins og þær
gerast í dag komust í almenna notkun eftir að ensk-
um vínkaupmanni og gleraugnasmið að nafni Joseph
Jackson Lister, en hann var faðir þess Listers sem
frægastur varð fyrir sýklaeyðandi skurðaðgerðir
(antiseptic surgery), tókst að endurbæta smásjána og
aðferðirnar og færa til nútímalegs horfs (5-7).
Skurðsmásjáin
Frá og með árinu 1898 framleiddi Carl Zeiss fyrirtæk-
ið í Þýskalandi fjölmörg sjóntæki fyrir augnlækning-
432 Læknablaðið 2000/86