Læknablaðið - 15.04.2003, Blaðsíða 38

FRÆÐIGREINAR / SIÐFRÆÐI STOFNFRUMULÆKNINGA
horfið og sjá engan meinbug á fósturvísarannsókn-
um, og hins vegar þeir sem eru talsmenn lífvemdunar
og eru í sinni ströngustu mynd með öllu mótfallnir
slíkum rannsóknum (tafla I). Þriðja hópinn skipa svo
þeir sem taka hófsamari afstöðu til siðferðisstöðu
fósturvísa og fóstra en geta verið ýmist með eða á
móti því að fósturvísar séu notaðir sem uppspretta
stofnfrumna, þó af öðrum ástæðum en fyrrnefndu
hópamir. Pann hóp er við hæfi að kalla sérstöðu-
sinna. Ýmis rök geta verið á lofti innan þessa þriðja
hóps sem bæði persónu- og lífvemdunarsinnar grípa
til í röksemdum sínum, en til þess að flækja ekki mál-
in er æskilegt að halda nokkuð skýrri flokkaskipan.
Persónuviðhorf
Samkvæmt persónuviðhorfinu þarf meira en þá
staðreynd eina að lífvera tilheyri tegundinni homo
sapiens, til þess að hún njóti þeirra siðferðilegu rétt-
inda sem við eignum venjulega manneskjum (3). Til
að hljóta slík réttindi þarf lífveran að vera persóna.
Skilgreiningar persónusinna á persónuhugtakinu geta
verið með ýmsu móti, en þeim er sammerkt að leggja
til grundvallar einhvers konar sjálfsvitund. Fósturvís-
ar uppfylla ekki það skilyrði. Gjarnan er bent á að
mennskur fósturvísir sé ekki meira en mögulega allar
frumur mannslíkamans sem ekki sé eytt þegar stofn-
frumur hans eru fjarlægðar heldur einfaldlega stýrt til
ákveðinnar frumu frekar en annarrar (4). Fram að
fjórtánda degi getur fósturvísirinn ennþá skipt sér og
þannig orðið að fleiri en einum (eineggja fjölburar)
og því skýtur skökku við að líta á hann sem einstaka
og helga veru. Persónusinnar líta því svo á að fóstur-
vísirinn njóti ekki siðferðisréttar umfram aðra frumu-
klasa og því megi nota hann sem tæki í þágu þeirra
sem eru persónur: hugsanlegur læknisfræðilegur
ávinningur helgi fullkomlega meðalið. í raun er það
krafa þeirra er aðhyllast þetta viðhorf að rannsóknir
verði settar í fullan gang svo þróa megi lækningar til
höfuðs sjúkdómum sem takmarka farsæld eiginlegra
persóna.
Lífverndunarviðhorf
Lífverndunarsinnar líta á fósturvísi sem smæsta form
manneskju sem nýtur þar með fullra réttinda sem
slík, þar með talinn óskoraðan rétt til lífs (5). Líf-
vemdunarsinnar horfa þó ekki framhjá þeirri stað-
reynd að fósturvísirinn hefur lítil auðkenni manns á
fyrstu stigum þroska síns en vekja athygli á að þroska-
ferill þeirrar mannveru sem fóstrið verður síðar sé
samfelldur allt frá getnaði og því í vissum skilningi
um sama einstakling að ræða. Þar af leiðir að fóstur-
vísirinn á skýlausan rétt á fullri vernd án tillits til þess
hverjum tilgangi hann getur þjónað fyrir aðra (sbr.
yfirlýsingu frá Páfagarði 25. ágúst 2000). Þeirri álykt-
un að einfaldlega sé verið að stýra fósturvísinum en
ekki eyða, vísa lífverndunarsinnar á bug með þeirri
röksemd að inngrip af slíku tagi meini fósturvísinum
að verða að náttúrulegri heild allra þeirra frumna
sem hann hefur möguleika til og því sé ekki „bara
verið að stýra“ honum í aðra og sérhæfðari átt heldur
gjörbreyta hlutverki hans (4). Síst minnkar svo órétt-
mætið ef sýnt er að fósturvísirinn getur orðið að
tveimur eða fleiri einstaklingum í stað eins. Öll af-
skipti sem ekki eru í þágu fósturvísisins sjálfs eru með
öllu óréttlætanleg. Tilgangurinn helgar aldrei meðal-
ið.
Lífverndunarsinnar eru algjörlega mótfallnir því
að framleiddir verði fósturvísar í þeim eina tilgangi
að ná úr þeim stofnfrumum. Eðli sínu samkvæmt
hafnar þetta sjónarmið allri tækni sem miðar að því
að skapa fósturvísa sem síðar verður eytt á einn eða
annan hátt. Þeir sem aðhyllast lífverndun eru því í
reynd á móti glasafijóvgunum þar sem afgangs fóst-
urvísar verða til en gætu litið á slíkar framkvæmdir
sem óhaggandi veruleika og því samþykkt að nýta
megi fósturvísana sem verða afgangs, öðrum til góðs
í stað þess að þeim sé hent (6). Dæmigerðara fyrir
lífverndun er þó að hafna slíkum rökum (7).
Sérstöðuviðhorf
Viðhorf þeirra sem hvorki taka undir persónu- né
lífverndunarsjónarmið heldur einhvers staðar mið-
svæðis má setja undir einn hatt og kalla sérstöðuvið-
horfið. Þessi hópur er ekki eins afgerandi í afstöðu
sinni til notkunar stofnfrumna úr fósturvísum til lækn-
inga og andstæðu viðhorfin tvö heldur einkennist af
sundurleitni og ágreiningi um hversu langt megi ganga.
Miðjuhópurinn er þó skipaður einstaklingum sem
eiga sameiginlega þá afstöðu til fósturvísisins að þrátt
fyrir að vera ekki meira en frumumassi þá hafi hann í
krafti möguleikans til að verða að mannveru siðferði-
legt vægi umfram önnur slík form, ekki þó til jafns við
fullþroskaðan einstakling. Okkur ber því að sýna
fósturvísum vissa virðingu vegna þessarar sérstöðu
án þess að þeir eigi þar með alltaf rétt á fullri vernd.
Oftar en ekki öðlast fóstrið aukið siðferðislegt vægi
eftir því sem líður á þroskann (gradualism) (5). Sér-
stöðusinnar vilja gjarnan meta hvert tilvik fyrir sig í
stað þess að setja blákalt bann eða gefa algjört frelsi
til stofnfrumutöku úr fósturvísum. Þó er að finna
innan hópsins þá sem taka afgerandi afstöðu á móti
því að fósturvísar séu notaðir sem uppspretta stofn-
frumna.
Margir hræðast það að með auknu fijálsræði verði
helgi mannlífsins skoðuð með meiri léttúð en áður.
Verið sé að meðhöndla grunnefnivið mannsins á þann
hátt að það sé ógnun við mannlega reisn og þannig sé
virðingu fyrir mannlífi stefnt í voða. Þessum áhyggj-
um vex fiskur um hrygg þegar ljóst er að nokkur
þrýstingur er frá hinum frjálsa markaði til leyfis-
skyldu rannsókna af þessu tagi, það er að efnahags-
legur ávinningur sé látinn vega þyngra en önnur og
„háleitari" viðmið. Hér er ekki um að ræða ótta við
að réttindi fósturvísisins séu fótumtroðin heldur ótta
322 Læknablaðið 2003/89