Læknablaðið - 15.04.2003, Blaðsíða 40

FRÆÐIGREINAR / SIÐFRÆÐI STOFNFRUMULÆKNINGA
í (5) leiðir Dorothy C.
Wertz líkur að því að á
sumum hinna 400 glasa-
frjóvgunarstofa í Banda-
ríkjunum sé að finna allt
að 1000 frosna afgangs-
vísa. Það er þó líklega
nokkuð mikið yfir meðal-
tali. Böm sem fæðast eftir
glasafrjóvgun í Bandaríkj-
unum eru hins vegar til-
tölulega fá miðað við mörg
önnur lönd, eða um 1 % (í
Sádi-Arabíu eru 4% ný-
bura „glasabörn“ (11)).
hent á ári hverju en áætla má að um sé að ræða tugi ef
ekki hundruð þúsunda í heiminum öllum'.
Einrœktaðir fósturvísar
I röðum vísindamanna er það hinn einræktaði fóstur-
vísir, eða sá sem fenginn er með kjarnaflutningi, sem
bundnar eru mestar vonir við. Slík einræktun er þó
þyrnir í augum ýmissa sem þykir að nú fyrst hafi helgi
mannlífs eignast hættulegan óvin. Með einræktun sé
maðurinn farinn að beygja reglur náttúrunnar um of
þar sem einræktaðir fósturvísar eru ekki búnir til úr
sæði og eggfrumu eins og við kyn- og glasafrjóvgun.
Maðurinn tekur sér með einræktun óheimilað vald.
Aðrir sjá hins vegar í þessu „ónáttúrulega“ ferli aðra
og ólíka hlið til réttlætingar aðferðinni (9).
Þar sem einræktaður fósturvísir getur aðeins orðið
til á tilraunastofu er það ekki náttúrulegur gangur
hans að verða að fóstri. Slíkur fósturvísir hefur ein-
faldlega engan náttúrulegan tilgang. Þar eð almennt
er talið óveijandi að einræktaður fósturvísir verði að
manni (10) eða komist lengra en upp á fósturvísastig
finnst mörgum sem það liggi fyrir að ljá honum ann-
að hlutverk. Liggur í því samhengi beinast við að
hann þjóni hlutverki stofnfrumuuppsprettu. í annan
stað hefur einræktaður fósturvísir ekki einstakt
erfðamengi og er því ekki einstakur í sama skilningi
og aðrir fósturvísar sem verða til við hefðbundna æxl-
un eða glasafrjóvgun.
Hér er hins vegar því til að svara að hæpið er að
réttlæta einræktun í æxlunarskyni með þeim rökum
að fósturvísinum verði eytt á síðari stigum. Þótt sam-
staða náist um að rangt sé að leyfa einræktuðum fóst-
urvísi að þroskast frekar er því ósvarað hvort ein-
ræktunin sé í upphafi verjanleg. Sömuleiðis er hæpið
að ætla að skilgreina einstaklingshugtakið út frá ein-
stöku erfðamengi því að í reynd eru fjölmörg dæmi
um tvo eða fleiri einstaklinga með sömu genaupp-
skrift, nefnilega eineggja fjölbura. Að auki er lítið vit-
að um hvaða hlutverki ytra byrði eggfrumunnar gegn-
ir í þroska fóstursins, sem gerir DNA-uppskrift að enn
hæpnari mælistiku á einstakling.
Umræðan um kjarnaflutning hefur endurtekið
hnotið um óttann við hina hálu braut (slippery
slope). Samkvæmt þeirri hugmynd er hætt við að eitt
skref sem ef til vill þykir sjálfsagt í dag leiði til annars
sem þykir sjálfsagt í ljósi þess fyrra og svo koll af
kolli. Þegar litið er til baka kemur hins vegar í ljós að
skrefið frá upphafsreitnum er orðið of stórt. Þegar
um kjarnaflutning er að ræða beinast áhyggjumar að
því að leyfi til einræktunar í lækningarskyni leiði til
einræktunar í æxlunarskyni, en slík klónun er al-
mennt ekki samþykkt af alþjóðasamfélaginu og liggja
til þess margvísleg rök. Svar þeirra sem ekki vilja úti-
loka einræktun í lækningaskyni á þessum forsendum
er að í stað þess að hindra mögulegan læknisfræðileg-
an ávinning kjarnaflutnings ætti að vera einfaldlega
nóg að banna einræktun í æxlunarskyni. Menn hræð-
ast hins vegar að með bættum skilyrðum til einrækt-
unar verði tækninni beitt utan sjónmáls laga og
reglna og þá sé voðinn vís.
Til þess að sneiða hjá þeim fjölmörgu siðfræðilegu
vandamálum sem notkun fósturvísa sem stofnfrumu-
uppspretta hefur í för með sér vilja margir leggja
áherslu á endurhæfingu stofnfrumna fullorðinna en
þeim fylgja engin vandkvæði önnur en þau sem lúta
að lífsýnum almennt. Til þess að öðlast nægilegan
skilning á því hvernig slík endurhæfing fer fram gæti
þó fyrst þurft að fara fram mikið rannsóknarferli þar
sem stofnfrumur fósturvísa koma við sögu. Málið er
því ekki alveg leyst. Önnur meðrök endurhæfingar
fullorðinsfrumna eru að ekki verði nægt framboð
eggja til að anna eftirspurn framtíðarinnar og því
gætu stofnfrumulækningar byggðar á stofnfrumum
fósturvísa aðeins orðið á færi hinna ríku (4).
Að vissu leyti má segja að umræðan um stofn-
frumur fósturvísa sé háð framförum í læknavísindum.
Enn sem komið er hefur ekki verið sýnt fram á með
óyggjandi hætti að stofnfrumulækningar beri árangur
en burðarsterk rök ásamt árangursríkum tilraunum á
dýrum gefa ástæðu til bjartsýni. Ef skýlaust mætti
sýna fram á lækningamátt stofnfrumna yrði þáttur
heilbrigðis meðal þeirra sem aðhyllast sérstöðuvið-
horfið að líkindum veigameiri en sá sem byggir á sið-
ferðilegri sérstöðu fósturvísisins.
Eins og greint hefur verið frá hér að ofan snýst
umræðan um siðferðilegt réttmæti þess að nota stofn-
frumur fósturvísa til lækninga í grundvallaratriðum
um siðferðisstöðu fósturvísisins, upphaf lífsins og
helgi þess. í tilviki sérstöðusinna vegur meintur heil-
brigðisávinningur einnig þungt. Afstaða manna til
málsins litast mjög af menningar- og trúarlegum
bakgrunni og ólíkum reynsluheimi. Þetta sést best á
því hversu mismunandi tökum mismunandi þjóðir
hafa tekið umræðuna, en um það verður fjallað síðar.
Á íslandi fjalla engin lög beint um stofnfrumur fóst-
urvísa heldur falla rannsóknir á þeim undir tækni-
frjóvgunarlög nr. 55/1996, greinar 11 og 12. Fram til
þessa hefur hin læknisfræðilega og siðfræðilega um-
ræða um stofnfrumur takmarkast við fámennan hóp
sérfræðinga á þessu sviði. Þótt eðlilegt sé að sér-
fræðingar séu í fylkingarbrjósti umræðunnar eiga
þessar mikilvægu siðferðisspurningar erindi til okkar.
Þess vegna er nauðsynlegt að allur almenningur leggi
sitt til málanna. En hvaða stefnu mun Island taka í
framtíðinni og á hvaða forsendum?
Þakkir
Við þökkum Jóhanni Ágúst Sigurðssyni, Linn Getz
og Vilhjálmi Árnasyni fyrir yfirlestur handrits og
góðar athugasemdir.
Nýsköpunarsjóður námsmanna og Vísinda- og
þróunarsjóður Félags íslenskra heimilislækna styrkti
rannsóknina.
324 Læknablaðið 2003/89