Læknablaðið - 15.06.2009, Page 32

FRÆÐIGREINAR
Y F I R L I T
aftur.20 Háfjallalungnabjúgur er mun sjaldgæfari
en bráð háfjallaveiki og nýgengi ekki ósvipað og
fyrir háfjallaheilabjúg, eða 0,4-2,5% þeirra sem
komnir eru yfir 4000 m.15'20
Meingerð hæðarveiki
Meingerð háfjallaveiki er flókið fyrirbæri sem rekja
má til viðbragða líkamans við súrefnisskorti.1'21,22
I heila er talið að súrefnisskortur valdi auknu
blóðflæði vegna æðavíkkunar sem rekja má til
lækkunar koldíoxíðs í blóði vegna oföndunar.
Þetta veldur auknu blóðflæði til heilans en í
alvarlegum tilfellum er talið að einnig verði leki
í háræðabeð sem getur valdið bjúg í heilanum.2
Þessi bjúgur er talinn geta skýrt svæsinn höfuðverk
en innankúpuþrýstingur er þá oft hækkaður.
Bjúgurinn getur síðan valdið ógleði, uppköstum
og þrekleysi. Heilabjúgur er ekki til staðar í vægari
tilfellum og þá er talið að ýmis hormón og boðefni
valdi höfuðverknum og meðfylgjandi einkennum,
ekki ósvipað og sést við mígreni.1-22
í lungum er talið að súrefnisskortur valdi
staðbundnum lungnaháþrýstingi sem aftur get-
ur hjá næmum einstaklingum valdið auknu
blóðflæði til annarra svæða lungans, háræðaleka
og lungnabjúg.20 Lungnabjúgurinn skýrist ekki af
skertri hjartastarfsemi og vinstri slegilsþrýstingur
er eðlilegur. Á síðustu árum hefur athygli í
auknum mæli beinst að hlutverki æðaþels og
framleiðslu efna eins og endóþelíns-1 og nitur-
oxíði (NO), en bæði gegna mikilvægu hlutverki
í stjórnun blóðþrýstings í lungum.21 NO er mjög
kröftugt æðavíkkandi efni og endóþelín er
æðaherpandi. Rannsóknir hafa sýnt að þeir sem
hafa háfjallalungnabjúg hafa lægri NO gildi í
útöndunarlofti en heilbrigðir og endóþelín finnst
í hærri styrk í blóði þeirra sem eru með aukinn
þrýsting í lungnaslagæðum.23'24
Undanfarin ár hafa rannsóknir í sívaxandi
mæli beinst að hlutverki erfða í meingerð
hæðarveiki en margt virðist benda til þess að
erfðir geti skýrt eitthvað af mismunandi næmi
fyrir sjúkdómnum.21'25 Rannsóknir á þjóðflokkum
frá Tíbet sem búið hafa öldum saman í mikilli
hæð hafa sýnt að þeir eru mun síður næmir fyrir
hæðarveiki en Kínverjar sem flutt hafa til Tíbet
af láglendi á síðustu áratugum.26 Geni sem kóðar
fyrir angiotensin-converting enzyme (ACE-gen)
hefur verið lýst en angiotensín eru mikilvægt við
stjórnun æðasamdráttar víðs vegar í líkamanum
og virðist sem ensímið sé kóðað af aðeins einu
geni.21 Þannig hefur verið sýnt fram á afbrigði af
ACE-geni sem tengist minni hættu á hæðarveiki
hjá arfhreinum einstaklingum.21' 27 í japanskri
rannsókn á rúmlega 100 fjallgöngumönnum
tókst þó ekki að sýna fram á jafn ótvíræð tengsl
hæðarveiki og arfbreytileika í ACE geni.28 í
annarri japanskri rannsókn tókst hins vegar að
sýna fram á mismunandi tjáningu gensins sem
stýrir framleiðslu NO (nitric oxide synthase) og
sú tjáning tengd mismunandi næmi einstaklinga
fyrir hæðarveiki.29
Áhættuhópar hæðarveiki
Þeir sem búa á láglendi eru í aukinni hættu að
fá hæðarveiki samanborið við þá sem búa að
staðaldri yfir 900 m.1 Fyrri saga um hæðarveiki er
einnig þekktur áhættuþáttur, sérstaklega ef menn
hafa fengið háfjallalungnabjúg.2-20 Konur eru í
heldur minni hættu á að fá háfjallalungnabjúg
og sama á við um fólk á milli 50 og 70 ára aldurs,
en eftir það eykst hættan aftur.2 Ofáreynsla og
sýkingar, sérstaklega í öndunarfærum, eru þekktir
áhættuþættir fyrir háfjallalungnabjúg, einnig saga
um offitu og lungna- og hjartasjúkdóma.2'4Umdeilt
er hvort vökvatap er sjálfstæður áhættuþáttur
hæðarveiki.230
Mjög góð líkamleg þjálfun og mikið áreynsluþol
eru ekki verndandi fyrir hæðarveiki og margt
bendir til að keppnismenn í þolgreinum íþrótta,
eins og í maraþonhlaupi og sundi, séu ekki síður
útsettir en aðrir.5-21 Þar að auki hafa rannsóknir
á nokkrum af fremstu háfjallagörpum sögunnar,
meðal annars Reinhold Messner, sýnt að þeir
eru ekki með betra áreynsluþol en afreksmenn í
ýmsum öðrum þolgreinum íþrótta.31
Fyrirbyggjandi ráðstafanir
Almennar ráðleggingar
Til að forðast hæðarveiki gildir enn gullna reglan
í fjallamennsku, að gefa sér nægan tíma og
aðlagast hæðinni. Því miður virðist þessi gamla
regla oft gleymast í annríki nútímans. Varast skal
að halda beint frá sjávarmáli og upp í meiri hæð
en 2700-3000 metra hæð. Best er að dvelja yfir
nótt í meðalhæð (til dæmis 2500-2800 m) áður
en lengra er haldið upp á við.2-4 Eftir það er mælt
með því að hækka sig ekki meira en 600 m á dag
milli svefnstaða og taka hvíldardag fyrir hverja
1200 m hækktm. Gott er að ganga rólega og reyna
ekki á sig um of. Mikilvægt er fyrir þá sem áður
hafa fengið hæðarveiki að gefa sér góðan tíma til
aðlögunar.4
Lyf
Þeim sem ætla að ferðast frá sjávarmáli upp í meira
en 3000 m hæð til næturgistingar án aðlögunar er
ráðlagt að íhuga að taka inn lyf sem draga úr
líkum á hæðarveiki. Þetta á sérstaklega við um
444 LÆKNAblaðiö 2009/95