Læknablaðið - 01.09.2014, Blaðsíða 42

474 LÆKNAblaðið 2014/100
U M F J Ö L L U N O G G R E I N A R
greinar í erlendum fræðiritum. Þeir þekkja
því ritrýniferilinn vel, sem er nauðsynlegt
fyrir ritrýni. Ritrýnirinn fær ekki borgað
og það eina sem hann fær fyrir ómakið
er að aðrir lesa yfir hans eigin greinar.
Hann gerir þetta fyrir fræðasamfélagið
í því skyni að bæta skrifin og rannsókn-
irnar. Þetta er ekki til að bekkjast við fólk
heldur leiða vísindin fram á við. Oft koma
ritrýnar auga á eitthvað sem höfundar eru
blindir fyrir.
Ýmsir hafa illan bifur á þessari ritrýni
og hún hefur stöðugt verið til umræðu
meðal vísindamanna. En þótt hún sé oft
gagnrýnd þá er ekkert annað til sem er
betra. Það eru gerðar miklar rannsóknir á
ritrýni. Er hún „blinduð“ sem kallað er eða
veit ritrýnirinn hver höfundurinn er? Það
hafa líka verið gerðar tilraunir með opið
ritrýniferli þar sem höfundurinn veit hver
ritrýnirinn er og í sumum blöðum er farið
að birta ritrýnina með greininni. Þá þurfa
menn að hemja tilfinningar sínar af því
þeir vita af birtingu.
Við fórum ekki út í þessar aðferðir. Við
reyndum að blinda ritrýni eins og framast
var kostur en litum stöku sinnum framhjá
því að menn þekktust. Vissulega gat efni
greinarinnar komið upp um höfunda en
þá reyndum við að fá ritrýna úr skyldri
grein. Sameining spítalanna gerði þetta
óneitanlega erfiðara því þótt ekki sé langt
á milli Fossvogs og Hringbrautar skapaði
sá spölur ákveðinn aðskilnað sem gat
komið sér vel.“
Heiðarleiki í vísindum
Í Vancouver-reglunum er sérstaklega tekið
fram að ritrýnar eigi að vera heiðarlegir,
þeir megi ekki stela hugmyndum úr þeim
greinum sem þeir fá til yfirlestrar. Þetta
kann að hljóma undarlega en áhersla á
þetta hefur vaxið töluvert á síðustu árum.
„Já, þetta er sérstakur kafli sem við
þurfum að huga að hér á Íslandi. Svindl
í vísindum, bæði þjófnaður á texta og
greinum og hreinar falsanir á niður-
stöðum, eiga sér því miður stundum stað.
Ég kom heim úr námi um 1980 og hafði
þá kynnst eftirlits- og siðanefndum sem
settar höfðu verið á legg í öðrum löndum.
Hér á landi var þá hvorki til Vísindasiða-
nefnd né Persónuvernd en þær komu til
sögunnar á næstu árum. Við vorum því
nokkrum árum á eftir nágrannaþjóðum
okkar hvað þetta varðar. Við vorum svo
fá og saklaus. Fyrsta siðanefndin sem ég
fékk til að lesa yfir rannsóknaráætlun
var Vísindasiðanefnd hjúkrunarfræðinga.
Svo byrjaði landlæknir með siðanefnd en
loks kom ráðuneytið til skjalanna og setti
Vísindasiðanefnd á stofn.
En við erum samt vanbúin til að mæta
því ef upp koma grunsemdir um misferli
eða svindl í vísindum. Nágrannaþjóðir
okkar hafa sett upp nefndir til að taka
á slíkum málum og þær fylgja ákveðnu
kerfi við að rannsaka þau og taka á þeim.
Þessar nefndir hafa oft þurft að bregðast
við, því þótt vísindin hafi það markmið að
leita sannleikans er alltaf hætta á að ein-
hverjir vilji brjóta gegn reglunum, stytta
sér leið. Það sem veldur er oft sú kvöð sem
margir vísindamenn finna fyrir að þeir
verða að birta sem mest og í sem bestum
blöðum. Þess vegna hafa stærstu málin
komið upp í frægustu blöðunum.“
Læknablaðið mikilvægur æfingaritvöllur
– En hvernig gekk að fá lækna til að starfa í rit-
stjórninni?
„Það var aldrei erfitt að fá menn til að
starfa í ritnefnd. Þegar ég kom til starfa
var búið að leggja af þann sið að LÍ og LR
skipuðu fulltrúa sína í ritstjórn. Ritstjórnin
endurnýjaði sig sjálf og það gekk mjög vel.
Við reyndum að hafa það að leiðarljósi að
menn væru reyndir í fræðilegum skrifum.
Ég man að í ritstjórninni sátu prófessorar
í lyflækningum og skurðlækningum og
fleiri. Þeir og aðrir í ritstjórn hvöttu lækna
til að skrifa fræðigreinar og gerðust oft
meðhöfundar yngri manna, enda var
Læknablaðið og er mikilvægur æfinga-
ritvöllur fyrir fræðimenn. Við fengum
margar greinar sendar til birtingar sem
við sáum svo nokkru síðar á ensku í
útlendum fræðiritum. Strangt til tekið áttu
höfundar að fá leyfi fyrir slíkri tvíbirtingu
en við tókum sjaldnast hart á því.
Margt af því sem verið er að rannsaka
á Íslandi á að koma fyrir augu íslenskra
lesenda á íslensku. Þetta eru rannsóknir
á íslensku fólki á Íslandi, en vissulega
hafa þær oft skírskotanir til annarra þjóða
og hópa, enda sjúkdómarnir þeir sömu
og hrjá aðra. Þess vegna á reynsla sem
við getum lýst erindi til annarra og því
sjálfsagt að þær birtist á alþjóðlegum vett-
vangi, á ensku. Læknablaðið hefur lengi birt
enskan útdrátt en við héldum þeirri hefð
að birta greinar á íslensku. Um það hefur
verið stöðug umræða, hvort ekki væri
best að birta bara allt á ensku. Ég tek ekki
undir það vegna þess að þá missa menn
ákveðna skírskotun til íslensks almenn-
ings og íslenska fræðasviðsins. Læknar
og aðrir vísindamenn þurfa að geta talað
saman á íslensku og notað íslensk hugtök
um flókin atriði. Sjúklingarnir eiga líka
fullan rétt á því. Þess vegna er Læknablaðið
mikilvægt.“
Samskipti blaðs og eigenda
Samskipti eigenda og ritstjóra blaða geta
verið stormasöm eins og við Vilhjálmur
vitum báðir. Eins og lesendum Læknablaðs-
ins er flestum kunnugt var viðskilnaður
Vilhjálms ekki eins og hann hefði sjálfur
kosið, en hann segist aldrei hafa orðið
fyrir neinum þrýstingi frá eigendum
blaðsins, forystumönnum læknafélaganna,
fyrr en það mál kom upp sem varð til þess
að Vilhjálmur lét af störfum.
„Það varð aldrei ósamkomulag milli
okkar og félaganna og stjórnir félaganna
höfðu engin afskipti af efni blaðsins
meðan ég var ritstjóri. Það voru og eru
alltaf mjög sterk fjárhagsleg tengsl bæði
við félögin og auglýsendur. Sú krafa er
gerð til ritstjórnarinnar að hún sé sjálf-
stæð gagnvart þeim sem kaupa sér pláss í
blaðinu fyrir auglýsingar. Ég skrifaði oft
ritstjórnargreinar um nauðsynina á sjálf-
stæði blaðsins gagnvart eigendum sínum
og ytra umhverfi, þar á meðal auglýsend-
um og höfundum fræðigreina. Þetta var
mikilvægt og alþjóðleg samtök læknablaða
héldu sjálfstæði blaðanna mjög á lofti.
Stundum í tíð fyrri stjórna LÍ kom fram
hörð gagnrýni á stjórnir félaganna eða
einstaka stjórnarmenn en ég fékk aldrei
neina gagnrýni fyrir að birta hana. Blaðið
var galopið fyrir skoðunum lækna og ann-
arra sem vildu tjá sig í umræðuhlutanum.
Það var prinsipp að neita aldrei slíku. Það
var ekki markmiðið að hafa allt opið fyrir
skítkast eða árásir á einstaklinga eða hópa
lækna. Það fór hins vegar stundum yfir
þau mörk að einhverju leyti.“
Kári vildi mig burt
„Aðdragandinn að því að ég hætti sem
ábyrgðarmaður og ritstjóri var í stuttu