Tímarit Máls og menningar - 01.12.1961, Síða 8

TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
hann stærri upphaflega. Baráttan fyrir stofnun hans hafði tekið áratugi, og
hverja viðreisn innanlands varð að sækja í hendur erlendu valdi sem barðist
hatramlega í gegn. Hitt er undrunarverðara hvílíku kappi, framsýn og stórhug
þeir voru gæddir sem aldrei þreyttust á að berjast fyrir stofnun hans og fluttu
málið þing eftir þing, eins og Benedikt Sveinsson. Þessari kynslóð sem brann
af sj álfstæðisþrá verður aldrei fullþakkað það afrek að stofna Háskóla íslands
sem öllum öðrum var betur til þess fallið að hefja veg þjóðarinnar út á við
og staðfesta sjálfstæðisvilja hennar. Og hversu stoltir höfum vér Islendingar
verið síðan að geta sagt að þjóðin eigi háskóla, sem tákn æðstu menntunar.
En hefur háskólinn varðveitt glóð brautryðjendanna? Hefur hann alið upp
menntamenn jafn brennandi í andanum fyrir sjálfstæði og framförum ís-
lands? Hvernig hafa kynslóðirnar á eftir stutt að þroska hans?
Eftir að háskólinn var tekinn til starfa er engu líkara en honum væri kastað
út á gaddinn og þing og stjórn ætlaðist til að hann gengi sjálfala og tímdi
engu til hans að kosta. Guðni Jónsson rekur þá sögu. í 29 ár var hann látinn
hírast í Alþingishúsinu þar sem honum var holað niður „til bráðabirgða“.
Daufheyrzt var þannig áratugum saman við bænum og áskorunum háskóla-
kennara um byggingu yfir skólann, þar til þeir sjálfir fundu lausn málsins,
að fá leyfi til að stofna happdrætti, og „þá notaði alþingi tækifærið til að
draga undan háskólanum ^5 af væntanlegum ágóða happdrættisins handa
ríkissjóði. Fyrir sinn hlut af ágóða happdrættisins byggði háskólinn síðan
sjálfur hús sín á háskólalóðinni án þess að ríkissjóður legði þar eyri til“, segir
Guðni. Það voru jafnvel gerðar ítrekaðar tilraunir á þessu tímabili til að
fækka deildum háskólans og kennaraliði og „þrengja kosti hans um kennslu-
krafta“, og rekur Guðni þar ófögur dæmi sem ég hliðra mér hjá að rifja upp.
Veturinn 1911—12 voru 11 fastir kennarar og stúdentar 45, en veturinn 1939
—40 voru fastir kennarar 14 (hafði fjölgað um 3 á þrem áratugum!), en
stúdentar 227 að tölu. „Á 20 ára afmæli háskólans haustið 1931 lýsti þáver-
andi háskólarektor próf. Ólafur Lárusson þeim kjörum, sem háskólinn hafði
átt við að búa frá upphafi og sýndi fram á með skýrum dæmum, að í stað
eðlilegs vaxtar og viðgangs hefði verið um algera kyrrstöðu að ræða og í
sumum greinum jafnvel afturför. Hann benti á, að árið 1913 hefðu runnið til
háskólans 3.9% af áætluðum tekjum ríkissjóðs, en á fjárlögum fyrir árið
1932 væri hlutur háskólans aðeins 1.36% af hinum áætluðu tekjum eða lið-
ugur þriðjungur á móts við það, sem áður var. Hann sýndi fram á, að há-
markslaun prófessora væru ekki nema 61.25% af hámarkslaunum þeirra árið
1911, en byrjunarlaunin væru aðeins 78% af byrjunarlaununum þá. Launa-
342