Tímarit Máls og menningar - 01.07.1971, Side 72

Tímarit Máls og menningar
málinu má oft sleppa, án þess að söguþráðurinn raskist, en sagan verður
þá kollóttari fyrir bragðið. Margar sögur eru þó þannig, að sagan og vísan
er ein heild, enda er þá sagan oft aðeins umgerð um vísuna.
Annað einkenni þjóðsagna og ævintýra er það, að í þeim verður að vera
söguefni; þar verður að vera sagt frá atburði eða atburðafléttu.
Þriðja einkenni þjóðsagna og ævintýra er talið, að þau gangi eða hafi
gengið í munnmælum, enda oft nefnd munnmælasögur. Þjóðsaga, sem kemst
á bók, er auðvitað eins mikil þjóðsaga eftir sem áður, en sögur, sem menn
lesa og segja svo, verða ekki að þjóðsögum, fyrr en þær fara að ganga í
munnmælum. Margar þjóðsögur og ekki allfá ævintýri eru einmitt upphaf-
lega komin úr bókum. Um þetta mætti nefna mörg dæmi víða að úr heim-
inum, en þó einkum héðan, þar sem merkar bókmenntir hafa verið í almenn-
ingseign öldum saman. Margar þeirra sagna, sem Jón Árnason kallaði við-
burðasögur standa í mjög flóknu sambandi við ritaðar heimildir, t. d. Land-
námu og íslendingasögur. Stundum er þarna um að ræða viðbætur og skýr-
ingar fróðra manna við rituðu heimildirnar, stundum eru efnisatriði lík,
og þannig mætti lengi rekja.
Sú regla að telja ekki aðrar sögur þjóðsögur en munnmælasögur, nær þó
ekki yfir allar sögur, sem tengdar eru þjóðtrúnni og sagðar eru. Fyrst má
nefna drauma. Þeir ganga ekki oft í munnmælum, til þess eru þeir víst oftast
of einstaklingsbundnir. En á það má benda, að kjarni margra drauma er
táknmál, sem varðveitzt hefur í munnmælum. Annar flokkur, sem hefur verið
úthýst úr þjóðsagnaflokknum hingað til, eru svokallaðar dulrænar sagnir,
sagnir manna, sem hafa séð eitthvað dularfullt. Þær virðast hafa aukizt og
margfaldazt síðustu áratugina, en hljóta að hafa verið algengari áður fyrr,
meðan menn trúðu almennt á tilvist dularfullra vætta, þó að þær hafi ekki
fundið mikla náð fyrir augum safnara áður fyrr. Að efni til eru þessar endur-
minningar tengdar ýmsum sagnaflokkum, sem allir hafa orðið sammála um
fyrir löngu að kalla þjóðsögur. Sömuleiðis sést, að oft hafa þessar endur-
minningar litazt af hinum eldri og sniðfastari munnmælasögum, sem sagðar
hafa verið kynslóðum saman. Það styrkir ennfremur tengsl þessara endur-
minninga við ótvíræðar þjóðsögur, að oft eru þær sagðar margsinnis, og
er líldegt, að þær lagist að smekk áheyrendanna sjálfrátt eða ósjálfrátt við
endurtekna frásögn, eins og raunin hefur orðið á með arfsagnirnar, þó að
sagnamaðurinn sé alltaf sá sami.
Efnislega eru þjóðsögur af ýmsum toga spunnar. Sumir flokkar þeirra
eru tengdir þjóðtrú, en til eru margar þjóðsögur, sem ekkert yfimáttúrlegt
62