Tímarit Máls og menningar - 01.05.1980, Síða 67

Sérstaða Jðhanns Jónssonar
Eins eiga hinar endurteknu upphafslínur í kvæði eftir Jóhann „Ég man þig“
samsvörun í ljóði Goethes „Ich denke dein“ og enn mætti benda á ýmislegt í
kvæðinu „Þei þei og ró“, sem minnir á hið fræga kvæði Goethes Ein Gleiches
eða „Uber allen Gipfeln ist Ruh“.
En þótt einstökum línum svipi hér saman, er samanburður við ofangreind
kvæði öðru fremur til þess fallinn að draga fram sérkenni Jóhanns. Um kvæði
Walthers von der Vogelweide er það að segja, að það verður æ ólíkara Söknuði
er á líður kvæðið og endar í ádeilu á aldarháttinn í heimsósómastíl, en um ljóð
Goethes má geta þess, að það sem í þeim er hliðstætt við línur Jóhanns eru
hlutir, sem liggja í eðli ástarljóðs annars vegar og vögguljóðs hins vegar og má
finna víða án þess að tilheyra neinum sérstökum. Þannig mætti einnig bera bæði
kvæðin saman við hið forna ljóð Alkmans „Sofa jöklatindar" eins og það heitir
í þýðingu Gríms Thomsens. En samanburður leiðir vel í ljós mun skáldanna:
grunntónninn í kvæðum Goethes er náttúrukennd, í hinu fyrra birtist fjöl-
breytni náttúrunnar á ólíkum tímum dagsins, og í hinu síðara er það eining
allrar náttúru, frá fjallstindum til mannsins, sem kvöldkyrrðin opinberar. En hjá
Jóhanni kveður við allt annan tón: I kvæðinu „Ég man þig“ er aðeins ein árstíð
ríkjandi, haustið, og í „Þei þei og ró“ má greina feigðartón, þar sem þögnin og
rökkrið umlykja allt, í upphafi og endi ljóðsins, og þessi feigðartónn verður
óvenju magnaður í tónlistinni, er vinur Jóhanns, tónskáldið Jón Leifs, gerði við
ljóðið.
Feigð og endanleiki eru jafnan á næstu grösum í kvæðum Jóhanns, og svo
næm er tilfinningin fyrir slíku, að hversdagsleg og sakleysisleg orð eins og
„Gott kvöld, hvað er klukkan?" í samnefndu kvæði fá þann þunga sem séu þau
dauðadómur. Hið næturlega og dimma í ljóðlist Jóhanns ber raunar meiri keim
af þýzkri rómantík en íslenzkum nítjándualdarkveðskap. Þótt Jóhann eigi til að
sækja yrkisefni sitt í íslenzkt umhverfi eða þjóðsögur, er það á nokkuð annan
hátt en þjóðskálda er vandi, og góðkunningjar úr íslenzku sveitalífi eins og
krummi og Faxi verða ekki þáttur átthagalýsingar, heldur persónuleg tákn fyrir
almenn öfl og það myrk: krummi er „svartur sorgarfugl“ og þeysireiðin í
kvæðinu „Bráðum kemur nóttin“ á litið skylt við hinn hressandi útreiðartúr í
Fákum Einars Benediktssonar, því engum dylst, að farskjótinn, Faxi, er dauðinn
sjalfur og leiðin hlýtur því að liggja inn í „náttskuggana“. Sama máli gegnir um
lýsingu erlends umhverfis, svo sem í kvæðinu Landslag, þar sem „borgin við
vatnið“ er ekki nein ákveðin miðevrópsk borg, heldur tákn alls þess sem er týnt,
glatað og kemur aldrei aftur.
Svo hefur verið sagt, að Jóhann Jónsson sé „eins kvæðis maður“, og kann það
57