Tímarit Máls og menningar - 01.05.1980, Qupperneq 68

Tímarit Máls og menningar
að vera að vissu leyti rétt, þótt önnur kvæði Jóhanns standi fyrir sínu, því
Söknuður hefur algjöra sérstöðu, og það er eins og skáldið hafi í því kvæði
fundið sjálft sig og samtíð sína. Búningi ríms og reglubundinnar hrynjandi er
þar sleppt og horfin öll rómantísk sveimhygli og samruni við heiminn, en í stað
þess blasir við, í allsgáðri vitund, tilvera einstaklingsins, umbúðalaus og nakin,
firrt þeirri dulúð, er hún kunni að sveipa sig áður. Söknuður er i þeim skilningi
nútímaljóð, eitt hið fyrsta á íslenzku.
En þó Söknuður sé nútímaljóð, jafnt í hugsun sem búningi, stendur hann á
fornum grunni að ýmsu leyti. Þar ríkir, þrátt fyrir allt, ekkert háttleysi, heldur
hefur Jóhann seilzt aftur til gamals háttar, hins forna tregalags eða elegíuháttar,
sem er afbrigði af hætti söguljóða, hexametri eða hetjulagi, og við þekkjum það
bezt af kvæðinu Island farsælda frón. Er það raunar vel við hæfi, því spurnar-
orðið „hvar“, sem allt kvæðið er, eins og Laxness orðar það, bergmál af, og
önnur áþekk hafa kveðið við í elegíum öld frá öld, allt frá því Forn-Grikkir
skópu téðan hátt fyrir hálfu þriðja árþúsundi. Með þessu er vitaskuld ekki sagt,
að Söknuður sé ortur undir elegíuhætti, því Jóhann beitir hinni fingruðu eða
daktýlísku hrynjandi þess háttar mjög svo frjálslega, styttir linurnar og brýtur
þær upp, þannig að í rauninni er ekki nema ein regluleg hexameturslína í
Söknuði:
Gildir ei einu um hið liðna, hvort grófu það ár eða eilífð?
Svo vill til, að eitt merkasta kvæði á þýzku, sem kom út einmitt á Þýzka-
landsárum Jóhanns eða 1923, Duineser Elegien eftir Rainer Maria Rilke, er
undir sömu sök selt að þessu leyti og því áþekkt Söknuði í formi. Þá vaknar sú
spurning, hvort einhver tengsl megi finna milli þessara tveggja kvæða, enda ort
við sambærilegar aðstæður og fela í sér uppgjör við líf og dauða. En kvæðin eru
að öðru leyti ólík, og má á þeim sjá, að skáldin eru hvort um sig barn síns lands,
enda þótt þeir séu samtímamenn — Rilke að vísu tveim áratugum eldri. Rilke
hinn austurriski er afsprengur kaþólskrar menningar ættlands síns og á rætur i
þýzkri og miðevrópskri heimspekihefð, sem nær aftur til miðalda og einkennist
mjög af tilhneigingu til að sjá veruleikann i heildarsýn, þar sem hugvera og
hlutvera tvinnast saman, náttúra og andi sameinast og hið einstaka verður liður
i heildarsamhengi. Að vísu gætir i Duineser Elegien einhvers konar tilvistar-
stefnu, þar sem maðurinn lendir milli tveggja verusviða, annars vegar þess sem
er táknað með „englum" og hann nær ekki til og hins vegar þess sem ,,jörðin“ er
samheiti fyrir og er hinn skynjanlegi heimur hluta og dýra, sem maðurinn
58