Tímarit Máls og menningar - 01.07.1982, Page 77

Ljiíflingar og fleira fólk
báðum heimum. Barnsfæðingar, hið eilífa kvíðaefni kvenna, ekki síst í
læknislausu landi, krefjast t.d. skilyrðislausrar samstöðu. Huldukona
sem ekki getur fætt barn sitt á sér þá einu björgunarvon að mennskur
maður eða kona fari um hana höndum. Það er mikill glæpur að skorast
undan því. Þegar kýr álfkonunnar bregst leitar hún á náðir grönnu
sinnar í mannheimum sem miðlar henni af sínum litlu birgðum, svona
eins og einni könnu á dag svo börnin megi lifa af veturinn. Að launum
þiggur grannkonan falleg föt eða góða gripi, en af slíku virðist alltaf
vera meira til í álfheimum. Og að sjálfsögðu vantar ekki ástina, hvorki
þá leyfðu né hina forboðnu. Þar verða kannski hvað mestir árekstrar.
Afstaðan til þessarar ósýnilegu veraldar í klettum og hólum er
tvíbent. Annars vegar er óttinn við það óþekkta, hins vegar vonin um
annað og betra líf, leiðir sem eru mönnum lokaðar í hörðum heimi
hversdagsins. I álfheimum er draumaprinsinn sem ekki fyrirfinnst í
sveitinni, skartklæðin sem geta breytt fátækri smalastúlku í glæsikvendi
og þarmeð skaffað henni gott gjaforð, silfur og gull sem gerir sauða-
manni kleift að komast yfir jörð, en þessar eru tvær helstu leiðir
vinnufólks upp samfélagsstigann. Huldufólkið launar ríkulega þeim
sem gerir því gott en refsar hinum jafn grimmilega og er þá oft einmitt
að framfylgja því réttlæti sem vill verða misbrestur á í mannheimum.
Þegar fyrrnefndar 110 sögur eru skoðaðar með hliðsjón af frásagnar-
lögmáli Propps kemur í ljós að mjög margar þeirra hafa formgerð sem
er kjarninn úr ævintýramódeli hans, þ.e. einhvers konar prófraun
söguhetju, eina eða fleiri, en eins og flestir kannast við er þrítekning
slíkra prófana mjög algeng í ævintýrum. Algengt er að nokkrar, jafnvel
margar sögur hafi í grundvallaratriðum sömu formgerð þó yfirborðs-
gerðirnar virðist ansi ólíkar við fyrstu sýn. Með öðrum orðum; beina-
grindin er sú sama þó holdið á beinunum sé misjafnt að magni og gerð.
I slíkum tilvikum verður hér á eftir oftast talað um mismunandi gerðir
sömu sögu.
Trúlegt virðist að vinsælar og útbreiddar sögur spegli öðrum fremur
hugsunarhátt og áhugamál almennings. Hér verður því byrjað á að
skoða einn stærsta hópinn, sögur um jóla- og nýársgleðir álfa og
afdrif þeirra mennsku manna sem verða vitni að þeim. Þær eru í
kringum tuttugu talsins og í tveim allólíkum gerðum eftir því hvort
söguhetjan er karl eða kona. Þá verður fjallað um annan vinsælan hóp
sem kalla mætti kvennafarssögur eða amorsleiki í álfheimum. Þar koma
kynlífsvandamálin fram á sjónarsviðið, efni sem er algerlega forboðið í
323