Tímarit Máls og menningar - 01.07.1982, Blaðsíða 78

Tímarit Máls og menningar
opinberum bókmenntum aldarinnar, svo og mörg hundruð ár aftur í
tímann. Loks kemur sá flokkur sem kom mér hvað mest á óvart og
virðist eiga margt sameiginlegt með kvennabókmenntum okkar tíma,
harmsögur af konum sem reyna að rísa gegn karlveldinu og ráða lífi
sínu sjálfar.
Jóla- og nýjársgleðir álfa
Kynning aðstæðna í sögum þessum er misjöfn en yfirleitt er um að
ræða bæ þar sem siður er að fara til messu á jóla- eða nýjársnótt en
einhver einn skilinn eftir heima til að gæta bæjarins eða sinna skepnum.
Oft er það talið illt hlutskipti, jafnvel lífshættulegt, því aðrir sem heima
hafa setið hafa brjálast eða verið drepnir.
Söguhetjur skiptast nokkuð jafnt á bæði kyn. Sé hún karlmaður er
það yfirleitt aðkomumaður eða vinnumaður sem býðst til að verða eftir
eða um það er samið við ráðninguna. Stúlkunni er hins vegar skipað að
vera heima, oft sárnauðugri, enda er hún gjarnan vinnukona hjá vondri
húsmóður eða olnbogabarn ef hún er bóndadóttir.
Einhverntíma kvölds drífur svo að huldufólk sem heldur veislu í
bænum. Örlög þess sem heima sat ráðast þá af því hvernig hann bregst
við þessum óvæntu aðstæðum (sbr. prófraun hetjunnar hjá Propp).
Sögurnar um kvenfólkið eru yfirleitt bæði lengri og flóknari að allri
gerð, og allt aðrar kröfur gerðar til þeirra en karlanna. Þeir eru
ráðsnjallir og djarfir, fela sig milli þilja eða undir gólfinu og þrauka þar
af nóttina. Oft er dálítil hættustemmning meðan huldumenn standa
við, þeir láta ófriðlega eða taka hundinn og slá honum við svo ráða má í
afdrif heimamanns ef hann fyndist. Hörðustu söguhetjurnar ráðast
fram við heppilegt tækifæri, flæma huldufólkið burt, drepa jafnvel
einhverja og leggja undir sig góssið sem eftir verður. Síðan ekki söguna
meir nema huldufólks verður ekki vart framar á þeim bæ og vinnu-
manni nýtast gersemarnar til einhverra góðra hluta.
Stúlkurnar virðast afturámóti fara í öllu að vana sínum, þær þrífa
bæinn, taka til mat og kveikja ljós (en þessi myndarskapur fellur vel í
kramið hjá huldufólkinu þegar það kemur), setjast svo bara einhvers-
staðar afsíðis og bíða örlaga sinna, en ævinlega með bók í hendi. Sé
getið innihaldsins er það guðsorð. Meðan á þessu stendur koma oft til
stúlkunnar ókunnug börn, biðja hana um matarbita eða eru eitthvað
vonarleg í kringum hana. Næst kemur huldufólkið og slær upp balli
eða öðru sprelli, býður henni gjafir og reynir að fá hana með í leikinn.
324