Tímarit Máls og menningar - 01.02.1984, Blaðsíða 40

Tímarit Máls og menningar
Nú verður því varla á móti mælt að þeir, sem sagðir eru stunda heim-
speki, leita visku. „Filosof" þýðir viskuvinur. En viskan sem þeir leita er
sinnar tegundar. Heimspekingur leitast ekki við að vita allt, heldur leitar
hann þekkingar á því sem veitt getur skilning á veröldinni. Það eru
frumforsendur og ástæður hlutanna, sagði Aristóteles, og sú staðhæfing
hefur ekki glatað gildi sínu. Frumforsendur gera kleift að draga ályktanir um
allt annað, allt sem er, en ástæður segja hvers vegna eitthvað er eins og það
er. Þekkjum við frumforsendur og ástæður hlutanna, þá höfum við öðlast
vissan skilning á hverju sem vera skal, veruleikanum í heild.
Slíkur skilningur, sem er kappsmál heimspekinga, viska sem beinist að
heiminum öllum (en ekki að öllu í heiminum), á að sjálfsögðu lítið skylt við
sérvisku. Miklu fremur er um að ræða visku sem allir mega deila og miðla
sín á milli. Hinu er þó ekki að leyna að viss sérviska einkennir heimspeki —
svo djúpstæð að verði hún upprætt er eins víst að heimspekin verði úr
sögunni.
Aður en að því er hugað er rétt að beina sjónum að einu atriði sem oft er
horft framhjá sökum þess hve augljóst og sjálfsagt það er. Heimspeki er
ákveðin orðrœðu- og bókmenntahefð. Þessi hefð hófst fyrir um það bil 2500
árum meðal Forngrikkja, stóð þar í blóma um langt skeið, hófst aftur til
vegs og virðingar á síðmiðöldum og hefur síðan vaxið á Vesturlöndum með
margvíslegum hætti. Þessi orðræðu- og bókmenntahefð hefur alið af sér
ýmiss konar vísindi og fræði sem oft hafa farið eigin leiðir og fjarlægst hina
almennu umræðu og jafnframt tengst tækni, atvinnugreinum og fjölmiðlum
með áhrifaríkum hætti.
En hvers konar orðræðulist er heimspeki? Um það er sjaldan rætt. Þess í
stað ræða menn um hugmyndir og kenningar og allt sem slíku fylgir:
hugtök, skilgreiningar, vandamál, tilgátur, skýringar, aðferðir . . . Astæðan
til þessa er ofureinfaldlega sú að í orðræðulist heimspekinnar er einmitt um
slík fyrirbæri að ræða, en ekki manneskjur og athafnir þeirra líkt og í ævi-
sögum eða skáldsögum. I heimspeki leika sem sagt hugmyndir og kenningar
aðalhlutverkin, eru bæði persónur og leikendur.
I íslenskri menningu eru okkur búin sérstök skilyrði sem valda því að
nauðsynlegt er að leiða hugann að því hvers konar orðræðulist heimspeki
er. Það er ekki til nein íslensk heimspekihefð og þar af leiðandi finnum við
engar skýrar viðmiðanir í íslenskri menningu um heimspekilega orðræðu-
list. Nú kynni einhver að ætla að við ættum auðvelt með að bæta okkur
þetta upp með rækilegri þekkingu á erlendum heimspekihefðum; og víst er
að slík þekking er okkur brýn nauðsyn. En hún getur ekki komið í stað
viðleitninnar til að hugsa og ræða heimspekilega á íslensku og með þeim
hugmynda- og orðaforða sem er að finna í íslenskri menningu. Orðræðulist
30