Tímarit Máls og menningar - 01.02.1984, Blaðsíða 66

Tímarit Máls og menningar
Sigurður gagnrýnir Einar líka fyrir að nota yfirnáttúrulega atburði til að
bjarga ótrúverðugum söguþræði (slíkt er nefnt „deus ex machina“).
Sigurður skrifar: „Ef fela skyldi í einu orði boðskap þann, sem síðari
bækur E.H.Kv. flytja, yrði orðið tvímælalaust: fyrirgefning" (Skírnir
1925, 137). Einar telur hatur ósamrýmanlegt skynseminni, en Sigurður segir
hins vegar að skynsamur mannvinur geti ekki fyrirgefið illa athöfn sem
heldur áfram að gerast án þess að iðrun eða refsing komi fyrir. Einar leitar
skýringar á hinum illa verknaði í umhverfinu svo að sýkna megi illvirkjann,
sem Sigurður telur fjarstæðukennt, enda firri slíkar skýringar einstaklinginn
ábyrgð. Hann kveður siðfræði Einars eiga rót sína að rekja til kristins
siðgæðis, en niðurstaðan verði níhílísk siðfræði af því tagi sem ríkti í
natúralisma 19. aldar.
Sigurður fullyrðir að Einar heyri til kynslóð sem innan skamms muni
hverfa af sjónarsviðinu. Samfélagsgagnrýni Brandesar og efahyggjan hafi að
vísu verið þörf á sínum tíma, þegar uppeldi og siðferði var strangt, en nú sé
þessi hreyfing (og því skoðun Einars) orðm úrelt og óréttmæt. Við eigum að
hata óréttlætið í stað þess að sættast við það, telur hann. I þessu samhengi
segir Sigurður einnig að skoða megi blóðhefndarskyldu Forngermana í já-
kvæðu ljósi, þótt hún gengi út í öfgar um síðir. Sigurður álítur að í
heiminum fari fram barátta milli hins illa og hins góða, án þess að séð verði
fyrir hvort aflið muni sigra.9
Samkvæmt Einari trúir Sigurður á skrattann, en sjálfur kveðst Einar vera
einhyggjumaður og trúa á hið góða. Hann fullyrðir að harðar refsingar hafi
ekki reynst draga úr glæpum, og hann andæfir skoðun Sigurðar á siðgæði
fornmanna, sem ekki sé vert eftirbreytni. Þótt Sigurður prédiki refsingar vill
hann greinilega sýna fornmönnum skilning og fyrirgefningarhug í siðgæðis-
efnum, ólíkt Einari. Samkvæmt Sigurði verður maður að taka jarðlífið
alvarlega, en slíkt telur hann að verði erfitt trúi maður ekki á líf eftir þetta
(eins og Brandes) eða ef maður trúi ekki á refsingar (eins og Einar). Sigurður
aðhyllist víða starfshyggju (pragmatisma) því hann trúir því sem hagnýtt er
að trúa, eins og hér kemur fram.10
Sigurður álítur að maðurinn hafi í upphafi þróunar sinnar sameinað
greind og siðgæði. Síðan hafi persónuleikinn klofnað, og nú þekki fólk ótal
staðreyndir án þess að þær verði lífrænn þáttur í hegðun þess. Hann greinir
þannig ntilli virkar þekkingar og óvirkrar eins og Platón. Sigurður vitnar í
orð Hermanns Keyserling um að engin hugsjón samtímans sé mikilvægari
en sú að menn verði aftur heilir: „Heilbrigt sálarlíf er sama og heilt sálarlíf“
(Iðunn 1926, 39). Keyserling geri sér grein fyrir að eigi þetta að vera hægt
verði að „snúa aftur“, „Auðurinn er orðinn nógur til þess að vinna úr“.n
Sigurður telur að Einar hafi ekki sýnt íslensku arfleifðinni nægilega rækt,
56