Tímarit Máls og menningar - 01.02.1984, Blaðsíða 43

Heimspekin og Sigurbur Nordal
Hér komum við að einu afar þýðingarmiklu í fræðum Sigurðar: Skáld-
skapurinn er mikilvægasta leið mannsins til að tjá þá lifandi mótsögn sem
hann er og leita lausnar á henni. Oll viðleitni til þess að átta sig á mannlífinu,
skilja hvað það merkir að vera maður, hlýtur því að taka mið af skáld-
skapnum. Þetta helst í hendur við annað mikilvægt atriði hjá Sigurði, en það
er að maðurinn á engan beinan aðgang að sjálfum sér. Hann veit ekki hver
hann er og hann hefur engin ráð til þess að þekkja sjálfan sig önnur en þau
að reyna að átta sig á þeim hugmyndum, lífsstefnum og verðmætum sem eru
þegar að verki í menningu hans og öðlast hafa festu í verkum og orðræðu: í
skáldverkum, ljóðum, sögu og heimspeki.
Spurningin um manninn, mótsagnir hans eða tvíeðli, er því hjá Sigurði
órofa tengd spurningunni um þá menningu sem hann heyrir til. Og fyrir
okkur er spurningin um manninn, heilindi hans eða óheilindi, einlyndi hans
eða marglyndi, sjálfstæði hans eða ósjálfstæði, öðru fremur spurning um
það sem sérkennir líf okkar sem Islendinga. Eg er ekki ég vegna þess eins að
ég sé gæddur vitund um sjálfan mig sem einstaka veru aðgreinda frá öllum
öðrum verum í heiminum. Ég er ég sjálfur miklu fremur vegna þess að ég
tilheyri þessari sérstöku menningu sem gerir mig að Islendingi, gefur mér
ákveðnar rætur í heiminum. Til þess að botna í sjálfum mér og gera mér ljós
þau verðmæti sem ég kýs, þá lífsstefnu sem ég fylgi, þarf ég að skilja þá
menningu sem mennska mín er vaxin úr og er hluti af, þar sem gerðir mínar
og hugsanir öðlast merkingu og hugsanlegu festu.
Að dómi Sigurðar eru sömu kraftar að verki í sálarlífi manns og menn-
ingu, sömu andstæður, sömu þverbrestir eða kostir. Eins og manni hættir til
að gera sér falska sjálfsímynd, hættir þjóð til að gera sér ranghugmyndir um
sjálfa sig, ala á blekkingum um eigið ágæti eða telja sér trú um að henni sé
eitt til lista lagt en ekki annað. „Sagan getur orðið þjóðum sama og
sálkönnun einstaklingum, losað þær við ýmiss konar innanmein með því að
rekja fyrir rætur þeirra og upptök, gamla hleypidóma, — vofur, sem þær
óttast, tálsýnir, sem þær elta.“ segir Sigurður í Islenzkri menningu (s.38). I
rannsóknum Sigurðar, hvert svo sem efnið er, helst þetta tvennt í hendur:
sjdlfsrýni og sögurýni. Og að baki býr ávallt sama meginhvötin: Hvað
merkir að vera Islendingur? Með orðalagi Sigurðar sjálfs í Islenzkri menn-
ingu, þá eru rannsóknir hans ævinlega hugleiðingar „um vanda þess og veg-
semd að vera Islendingur nú á dógum“ (s. 39).
Vandinn er að sjálfsögðu ekki aðeins sá að gera grein fyrir því hverjir við
höfum verið, hvaða stefnur eða stefna hefur ráðið í lífi Islendinga. Hann er
ekki síður sá að greina þá lífskosti sem Islendingum eru færir, þá möguleika
til þroska sem mönnum eru búnir í íslenskri menningu. Þroskinn er lykil-
hugtak í fræðum Sigurðar. Lífið sjálft er þroskaferli sem kann að taka nýjar
TMM 3
33