Tímarit Máls og menningar - 01.02.1984, Blaðsíða 30

Tímarit Máls og menningar
þjóðerni getur leitt hann. I þessu efni tek ég mér til fyrirmyndar það sem
Sigurður segir um söguefni sitt (31): „Sagan kemst aldrei yfir að segja frá
nema örlitlu broti úr lífi og örlögum fortíðarinnar. Því ætti ekki að þurfa
afsökunar, þótt lielzt sé horft á það, sem enn er vænlegast til lærdóms eða
eftirbreytni.“
Tvær meginstefnur í sagnfrœði
Margir sem hafa lýst aðferðum og viðhorfum í sagnfræði hafa viljað skipta
þeim í tvo meginflokka, en nokkuð er misjafnt hvað menn telja einkum
greina flokkana að. Eg ætla að beita þessari tvíflokkun hér og freista þess að
láta hana ná til fleiri einkenna en allajafna er gert.
Annars vegar er það viðhorf sem stundum er kennt við pósitífisma eða
vísindahyggjir, á ensku tala sumir um „straight-line professionalism".1 Þeir
sem standa hérna megin telja það einkum hlutverk sagnfræðinga að afla sem
mestrar öruggrar vitneskju um fortíðina. Þeir eru oftast fáorðir um tilgang
iðju sinnar en halda því fram aðspurðir að hún beri tilgang sinn í sjálfri sér.
Þeir leggja kapp á að vera hlutlausir og hlutlægir, nota gjarnan orðið vísindi
um fræði sín og gera sem minnst úr muninum á hugvísindum og raunvísind-
um. Hugleiðingar um þjóðfélagslegt hlutverk sögunnar í samtíð söguritara
eru að dómi þessara manna hættulegt tilræði við vísindalegt hlutleysi. Lengi
átti þessi stefna tæpast nokkra heimspeki, aðeins reglur um fræðilegt
siðferði (sannleikskröfu) og tækni (heimildarýni), og er hvort tveggja með
nokkrum rétti rakið til 19. aldar Þjóðverjans Leopolds von Ranke. Og
margir sagnfræðingar munu enn telja sig komast vel af án annarrar
heimspeki. En á árunum í kringum síðari heimsstyrjöld komu fram Karlar
tveir, Karl Popper og Carl G. Hempel, báðir upprunnir með þýskumælandi
þjóðum og fluttir til enskumælandi þjóða, og þeir fengu hvor í sínu lagi
vísindalega hugsandi sagnfræðingum nokkurn veginn sama heimspeki-
grundvöllinn til að standa á. Kenning þeirra er kölluð lögmálskenning og
gengur í stuttu máli sagt út á að orsakaskýringar í sögu (sem eru þá taldar
meginatriði greinarinnar) byggist á lögmálum, hliðstætt því að skýringar í
náttúruvísindum byggjast á náttúrulögmálum.2
Hitt meginviðhorfið í sagnfræði hefur varla eignast neitt heildarheiti,
nema þá helst að hugtakið „contemporary approach", sem bresku höf-
undarnir Gordon Connell-Smith og Howell A. Lloyd nota, nái yfir það.3
Stundum er talað um afstxðishyggju og lögð áhersla á að öll söguleg
vitneskja sé, og eigi jafnvel að vera, afstæð, komin undir áhuga, viti og vilja
sagnfræðinganna og samtíðarfólks þeirra en ekki aðeins undir fortíðinni og
heimildunum.4 Hiklaust er viðurkennt að saga geti ekki verið hlutlaus,
20