Tímarit Máls og menningar - 01.02.1984, Síða 104

Tímarit Máls og menningar
aldar, tvær skáldsögur hugsaðar eins og stórbrotinn leikur. Tveir hápunktar
léttleikans sem hvorki fyrr né síðar hefur verið náð. Síðari tíma skáldsagan
lét kvaðir sennileikans fjötra sig, hinna raunsæju umgjörð, nákvæmni
tímasetningarinnar. Skáldsagan lét renna sér úr greipum möguleikana sem
fólgnir voru í þessum tveimur höfuðverkum og voru þess megnug að
grundvalla annars konar þróun skáldsögunnar en þá sem varð (það er
nefnilega hægt að ímynda sér aðra framvindu evrópsku skáldsögunnar . . .).
Akall draumsins. — Hið blundandi ímyndunarafl skáldsögu nítjándu
aldar var skyndilega vakið af Franz Kafka en honum tókst það sem
súrrealistarnir predikuðu eftir hans dag án þess að ná því: að láta draum og
veruleika renna saman. Hér er reyndar um að ræða langþráð fagurfræðilegt
takmark skáldsögunnar; Novalis skynjaði það en það krafðist gullgerðarlist-
ar sem Kafka einn var fær um að uppgötva. Þó ber ekki að líta á fund hans
sem endapunkt á þróun heldur óvænta útgönguleið sem leiðir í ljós að í
skáldsögunni getur ímyndunaraflið náð að blómstra eins og í draumi.
Akall hugsunar. — Musil og Broch leiddu til öndvegis skarpan og lýsandi
skilning. Ekki til að breyta skáldsögunni í heimspeki heldur til að virkja á
grundvelli frásagnar öll meðul, skynsamleg sem óskynsamleg, frásagnarlegs
eðlis jafnt og íhugandi, til þess hæf að varpa ljósi á veruleika mannsins; gera
skáldsöguna að hinni æðstu vitsmunalegu niðurstöðu. En afrek þeirra,
hversu stórbrotið sem það var, er bara byrjun á löngu ferðalagi.
Akall tímans. — Tímabil lokamótsagna hvetur skáldsagnahöfundinn til að
takmarka ekki lengur meðferð tímans við sjónarhorn Prousts á hið persónu-
bundna minni heldur víkka það út í fjöldaminni. Evrópskan tíma sem lítur
um öxl yfir farinn veg, gerir upp dæmið og sjónhendir sögu sína eins og
gamall maður liðna ævi. Þaðan er komin löngunin (Fuentes og Grass bera
henni vitni) að yfirstíga tímatakmörk eins lífs aðeins sem fyrri tíðar skáld-
sögur einskorðuðu sig við og leiða til leiks mörg tímabil sem að sjálfsögðu
felur í sér miklar breytingar á forminu.
Mitt er þó ekki að spá um framtíðarvegi skáldsögunnar enda með öllu
fákunnandi þar um. Allt og sumt sem ég hafði í huga var að komast að
þessari almennu niðurstöðu: ef það á í raun og veru fyrir skáldsögunni að
liggja að hverfa, þá er ástæðan ekki sú að hún hafi runnið sitt skeið heldur
hitt að veröldin er ekki lengur við hennar hæfi.
9.
Sagan á plánetukvarða, þessi draumur húmanista sem Guð virðist af
skömmum sínum hafa hrint í framkvæmd, honum fylgir svimandi smækk-
un. Að sönnu naga maurar smækkunarinnar mannsins líf ár og síð og alla
tíð: jafnvel hin heitasta ást endar sem ruður af lítilfjörlegum minningum. En
94