Tímarit Máls og menningar - 01.02.1984, Qupperneq 105

Ef skáldsagan leggur upp laupana
eðli nútímaþjóðfélagshátta eflir óhugnanlega þessi álög: líf manns er lagt að
jöfnu við félagslega stöðu hans; saga þjóðar smækkuð niður í fáeina atburði
sem að sínu leyti skreppa enn saman í hlutdrægri túlkun; sett er samasem-
merki á milli félagslegrar þátttöku og stjórnmálastarfsemi og hin síðar-
nefnda síðan látin jafngilda átökum tveggja hnattvelda. Mannkyn allt sogast
inn í hringiðu smækkunar þar sem lífheimur sá sem Husserl gat um
myrkvast og veran fellur í gleymsku.
Ef eðli skáldsögunnar er að varpa stöðugu ljósi á heim lífsins og vernda
okkur fyrir verugleymd, má spyrja hvort skáldsagan sé ekki nauðsynlegri í
dag en nokkru sinni fyrr?
Svo kann að virðast. En því miður: skáldsagan er einnig gegnumsmogin af
átumeini smækkunarinnar. Skáldsagan eins og menningin yfirhöfuð er æ
meir á valdi fjölmiðla sem efla og ryðja braut framvindu smækkunarinnar.
Verksvið þeirra er plánetan og þeir dreifa um víða veröld sömu einföldun-
um, sömu tuggum sem hinum stærsta fjölda er ætlað að meðtaka, gervöllu
mannkyni. Litlu varðar þótt í hinum ýmsu málgögnum gæti mismunandi
pólitískra hagsmuna. Að baki þeim yfirborðsmun ríkir sami andi. Það nægir
að fletta amerískum og evrópskum vikublöðum, til vinstri jafnt sem hægri,
frá Time til Spiegel. Oll boða þau sömu lífssýn sem speglast í sama
efnisyfirliti , sömu dálkum, sama blaðamennskusniði, sama orðaforða, stíl,
smekk og gildismati. Þetta samlyndi fjölmiðla, falið á bak við pólitíska
fjölbreytni, er andi okkar tíma. Það er þessi andi sem mér virðist andstæður
anda skáldsögunnar.
Andi skáldsögunnar er flókinn. Sérhver skáldsaga segir við lesanda sinn:
„Málið er flóknara en þið haldið.“ Þessum eilífu sannindum skáldsögunnar
er æ sjaldnar haldið á lofti í skvaldri hraðsoðinna svara sem jafnan byggja út
spurningunni. Að hugsunarhætti tímans er það annað hvort Anna Karenína
eða eiginmaður hennar sem hafa á réttu að standa og hin gömlu sannindi
Cervantesar sem talar um þyrnum stráða braut viskunnar og sannleikann
óhöndlanlega hljóma truflandi og fánýt.
Andi skáldsögunnar er andi samhengis; sérhvert verk er svar við undan-
gengnum verkum, hvert verk ber í sér alla fyrri reynslu skáldsögunnar.
Afturámóti einblínir andi tímans á hið fréttnæma sem er svo plássfrekt að
það ryður burt fortíðinni og smækkar tímann niður í akkúrat núið. Af sjálfu
leiðir að við slík skilyrði er skáldsagan ekki lengur verk (ætlað til að vara,
tengja fortíð við framtíð) heldur dægurfluga; verknaður án framhalds.
10.
Þýðir það að í heimi „sem er ekki af hennar heimi“ muni skáldsagan hverfa?
Að hún muni skilja Evrópu eftir í verugleymd? Eftir standi aðeins endalaust
95