Tímarit Máls og menningar - 01.03.1996, Síða 104

Hún situr úti fyrir húsdyrum sínum,
á stól uppi á háu stöðunum í borginni.
(Orðskv. IX, 13-14)
II
Það tók mig langan tíma að finna lykilinn að töfrum þessa texta: innblást-
urinn sótti Rabelais nefnilega einmitt í þrengingar sínar, það sem að honum
kreppti, vesöldina sem hann leit allt um kring, ritskoðunina sem bitnaði á
honum allt frá því stórmennin stálu frá honum grísku bókunum í klaustrinu,
og síðar „hjá hinni menntuðu yfirstétt“ . . . „sófistunum“, sem létu banna
bækur hans, eina af annarri. Höldum ekki að sú stétt sitji ekki enn á mýkstu
sessunum! Pólski kvikmyndastjórinn Kieslowsky kemur orðum að því í
nýlegu viðtali um sambúðina við „sófistana“ í Póllandi á gerræðistíma
sósíalismans: „Það sem við rithöfundar og kvikmyndamenn reyndum að
gera var að lifa með ritskoðuninni. Að hundsa hana, að fara í kringum hana.
Það var því líkast sem ritskoðunin væri svig-keppni, og við værum skíða-
menn sem reyndu að komast í gegnum hliðin. Það var góð lexía. Ritskoðun
gefur manni innblástur, eins og allar hindranir gefa manni innblástur .. ,“2
III
Ég hafði verið við nám í leiklistarfræðum og bókmenntum í París og
Vínarborg; seinna í Berlín og vann við leikhús Bertolts Brechts, Berliner
Ensemble. En við heimkomuna greip ég í tómt. Leikhúsin voru mér lokuð,
leikrit mín voru lofuð af fáum, en löstuð af mörgum. Og enginn má við
margnum. Yfir borginni sveimaði illfýgli nokkurt, allt útpoppað, með gyllta
vængi af plasti, stélfjaðrirnar teknar að láni héðan og þaðan: með þeim stýrði
það sér. Augnatóftirnar voru tómar, en með goggnum gat það sungið sér lof,
með gargi og skrækjum; stöku sinnum læsti það klónum í vöðvann fyrir ofan
hilluna á herðablaðinu (supraspinatus) á hinum og þessum og hóf hann á
stall. í ámóta þrengingum, voga ég mér að segja, fór Kazantsakis út í eitt af
afskekktustu þorpum lands síns, lá þar einn í kofa, las Jobsbók, og át ost.
Fyrirlitningin lagðist að honum hvar sem hann gekk. Seint myndi ég jafna
mig við hann, en hitt er staðreynd að ég tók saman föggur mínar og fór
„austur á land“, í lítið sjávarpláss. I föggum mínum var meðal annars
heildarútgáfa af Shakespeare, og fýrstu bækur Rabelais. Utan við þorpið voru
álfaborgir fullar af lífi, þangað gekk ég oft, þær voru letraðar utan gömlum
94
TMM 1996:1