Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2007, Blaðsíða 15

Ólafía Einarsdóttir
__________
15
Í síðari og að nokkru endurskoðaðri
útgáfu af sögu Jóns helga eftir Gunn-
laug munk er augljóst að textinn hefur
verið sniðinn að íslenskum lesendum,
þar eð mikið af mælsku, ósennilegustu
ýkjum og einhliða kirkjulegu bragði
textans er sleppt. Þegar í þessari gerð
sögunnar er vikið að hjúskap Jóns
biskups, er þess getið að hann hefði
tvívegis gifst, fyrri konan hefði lifað
stutt og hann hefði með hvorugri
konunni átt börn er komust á legg eða
sögur fara af. Í síðari gerð sögunnar er
horfið frá frásögn Gunnlaugs munks í
þá veru að Jón hefði alls engin börn átt
með konum sínum og skýringin væri að
ýmissa dómi sú, að hvorki hefði hann
sængað með eiginkonum sínum, né
hefði hann yfirleitt hlotið sveinsspjöll af
konum. Í síðari útgáfu sögunnar er
þessari setningu einmitt með öllu
sleppt, og svo sem ráða má af orðum
mínum hér að framan, myndi slík lýsing
á samlífi hjóna vægast sagt verka
framandi á Íslendinga og fjölskyldu-
hyggju þeirra.
Hér er þess enn að minnast, að
helmingur þjóðarinnar er að öllu jöfnu
konur og í jarteiknasafni þeirra beggja,
Jóns helga og Þorláks helga, koma
konur jafnoft við sögu og karlar. Þetta
er ekki að undra, ef tekið er tillit til
verka kvenna í þágu lítilmagna –
smábarna, sjúkra, farlama og aldraðra.
Konur eða fólk í þeirra umsjá var
þannig oft meðal þeirra er hétu á helga
menn, er þekktir voru að því að verða
vel við áheitum. Það hlaut því að vera
þyrnir í augum Íslendinga, er konum
var lýst með yfirbragði andstyggðar líkt
og Gunnlaugur munkur hafði gert með
stoð í kennisetningum alþjóðlegrar
kaþólskrar kirkju. Í augum myndugra
húsfreyja hlaut það að teljast móðgun
næst, að Jóni helga skyldi til hróss talið,
að hann sængaði ekki með eiginkonum
sínum.
Í 14. kafla í endurskoðaðri gerð af
ævisögu Jóns helga segir frá aðstæðum
á Hólastóli. Þegar Jón tók þar við
embætti (hann var biskup 1106–1121),
fékk hann menn til þess að hafa umsjón
með rekstrinum ásamt sinni virðulegu
húsfreyju, sem hann hafði áður verið
giftur. Í samanburði við fyrri gerð
sögunnar er nú sú breyting orðin á, að
húsfreyja kemur í stað eiginkonu og
setningin þess efnis, að hún væri ekkja,
er felld burt. Með því eru óhæfilegar
ýkjur Gunnlaugs munks burtu numdar.
Í ævisögum biskupanna Þorláks og
Jóns höfðu höfundarnir reynt að tryggja
velvild alþjóðlegrar kaþólskrar kirkju
þessum íslensku helgu mönnum til
handa, þar eð þeir höfðu lifað í einlífi
eða í „hreinlífi“. Í endurgerðri sögu
Jóns helga má þó þegar greina tilhliðrun
við Íslendinga, sem voru tilbeiðendur
þessa helga manns. Ef litið er á sögur
annarra biskupa, t.d. sögu Páls biskups,
má fá vissu fyrir því, að hin formfasta
kaþólska kirkja varð mjög svo að laga
sig að félagslegum aðstæðum á Íslandi
og ekki síst, þegar konur áttu í hlut.
Hvar annars staðar á rómversk-
kaþólsku svæði myndi biskupsfrúm
vera ætlaður slíkur sess sem á Íslandi?
Jafnvel innan kirkjulegra bókmennta
héldu húsfreyjur hlut sínum gegn
yfirboðskap kirkjunnar.
Í byrjun 13. aldar var það enn skoðun
kirkjuleiðtoga, að dugnaður húsfreyja
við rekstrarstjórnun væri eitt af því, sem
einkum mætti prýða konur. Á síðasta
fjórðungi 13. aldar breyttist staða
íslenskra kvenna nokkuð í átt að því,
sem algengast var í Evrópu. Samkvæmt
kristnirétti Árna biskups Þorlákssonar