Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2007, Page 26

þegar einstaklingurinn er í ákveðnu
hugarástandi og er ástand þetta handan
mannlegs máttar (Mundal 1974, bls.
42). Í dýralíki afhjúpar hann, með sama
hætti og fylgja, oftast „sendanda“
ætlunar sinnar og siðferðisþrek: kraft-
mikinn björn eða árásargjarnan úlf
(Raudvere 2003, bls. 71).
Tvískipt eðli mannskepnunnar birtist
með skýrum hætti í hugtökunum fylgja
og hamr. Með fylgju er átt við ein-
hverskonar tvífara eða „skuggasjálf“.
Orðsifjafræðilega er til umræðu hvort
orðið merki að fylgja, þ.e. fylgd (Simek
1996, bls. 96) eða hvort það sé komið af
fulga, þ.e.a.s. skinn, „hula“ eða
„dýraklæði“, en fyrir því hafa verið
færð sannfærandi rök (Glosecki 1989,
bls. 186). Hamr, þ.e.a.s. hamur eða
skinn ber einnig að skilja sem svo að
þar sé á ferðinni tímabundinn líkamn-
ingur, sem hugr einstaklingsins getur
brugðið yfir sig sem hamhleypa eða
með hamskiptum, oftast í dýralíki. Við
hamskipti birtist sálin, hugr, laus við
líkama sinn og venjulega í líki fugls, en
einnig sem björn, úlfur eða hvalur
(Glosecki 1989, bls. 184), og getur sem
slíkur farið víða um lönd til að afla
visku, en um til að berjast við óvinveitta
„anda“. Því sterkara sem dýrið er því
meiri möguleikar eru að sigrast á öðrum
frjálsum – fjandsamlegum – öndum.
Þegar hugr manneskju breytist þannig í
dýr við hamfarir, felur það jafnframt í
sér að manneskjan sjálf verður að dýri,
til að fara á milli tveggja tilverustiga,
meðan mannslíkaminn liggur eftir sem
sofandi eða dauður. Þegar mannssálin
fer í dýralíki fær dýrið líka sál. Maður
verður dýr, dýr verður maður. Ekki er
unnt að gera neinn afgerandi greinar-
mun á fylgju og hami (Raudvere 2001,
bls. 102 o.áfr., 2005, bls. 71). Munurinn
virðist í aðalatriðum vera að hugr
einstaklingsins, þ.e. að andi getur við
hamfarir tekið á sig mismunandi
dýralíki, þegar fylgja aftur á móti er
óbreytanleg táknræn birtingarmynd
innri eiginleika viðkomandi einstak-
lings. Fylgja er því hjálparandi sem
hefur líkamnast í dýralíki, og því meira
eins og goðsöguleg persóna (Raudvere
2001, bls. 102 o.áfr., 2003, bls. 71).
Dýrafylgja er ytri sál, sem manneskjan
hefur fyrir utan sína líkamssál, þ.e.a.s.
skuggamynd í dýralíki sem tilheyrir
hinum óefnislega heimi (Mundal 1974,
bls. 42-43).
Hugmyndin um fylgju og hamfarir,
eins og hún kemur fyrir í norrænum
bókmenntum, fellur vel að því samsafni
hugmynda og menningareinkenna sem
kallað er sjamanismi. Okkur gæti sýnst
við fyrstu sýn að bæði fylgja og
hamskipti væru tákn um vald en það
svarar sennilega ekki til þess skilnings
sem fornmenn höfðu á hugmyndinni.
Þó voru bæði fylgja og hamr tekin
bókstaflega, þrátt fyrir að vera andlegt
ástand, voru þau ekki síður ákveðnir og
áþreifanlegir hlutir, - dýrin voru andlegs
eðlis en samt sem áður líkamleg. Fylgja
og hamr var annar valkostur tilvistar,
sem ljáði „eiganda“ sínum yfirskil-
vitlega veru. Það er þó einvörðungu við
hamskiptin sjálf sem um er að ræða
fullkomlega efnisleg og lifandi dýr, sem
birtingarmynd manneskjunnar í heild
sinni, en sjálf er manneskjan úr leik og
dýrið leikur lausum hala (Mundal 1974,
bls. 42-43).
Úlfur, björn, villisvín og ránfugl hafa
sérstöðu sem valdadýr úr norrænni
náttúru. Þó svo að flestir fuglar og
spendýr, að hestinum undanskildum
(Davidson 1978, bls. 141), geti komið
fyrir sem fylgjur eða hamr, eru þessi
Af mönnum og dýrum og þess konar skepnum
__________
26