Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2007, Síða 27

fjögur þó í forgrunni af þeirri ástæðu að
þau tengjast yfirstéttarumhverfi og eru
því áberandi í efnismenningunni, rituðu
máli og mannanöfnum. Það eru einmitt
þessi dýr sem ljá mönnum hami sína við
ákveðnar aðstæður. Hamfarir hafa hættu
í för með sér en eru ekki einungis
táknlegs eðlis. Víða í fornsögunum og
goðsögulegum textum er að finna
lýsingar af því að hamskipti eiga sér
raunverulega stað (Raudvere 2001, bls.
103 o.áfr.), jafnvel svo seint sem í
Hrólfs sögu kraka sem mun hafa verið
rituð á 14. öld. Þar má lesa fullfermda
lýsingu andstæðra dýraanda: Í höllinni
að Uppsölum holdgervist í einu vetfangi
svín Aðils konungs og reynist skeinu-
hættur andstæðingur Hrólfi og mönnum
hans. Tilkoma þess orsakast af yfir-
náttúrulegum kröftum ills konungs sem
er líkastur seiðskratta. Í sama mund og
svínið hverfur af vettvangi eftir að hafa
barist við hundinn Gram, sem tilheyrði
Hrólfi, er Aðils aftur kominn í höllina.
Fylgja veitir einstaklingi ákveðna
yfirnáttúrulega krafta án þess að við-
komandi sé þar með sjaman. Ein-
staklingurinn verður fylgja sín, þ.e. eins
og Aðils konungur VAR fylgja sín,
gölturinn, þ.e.a.s. að hugr hans hafði
tekið þessa mynd á meðan líkaminn lá
annars staðar. Þetta var ekki táknræn
athöfn heldur raunveruleiki fyrir Hrólf
og menn hans, en vald Aðils og illska
kemur til vegna þess hve kraftur hans til
trolldóms var mikill. Ógnarvaldi Aðils
konungs er lýst með sama eiginleika og
forsendan sem gefin er fyrir valdi Óðins
sem æðstur ása: ekki vegna þess að
hann var mestur hermaður heldur mesti
seiðmaðurinn. Auk þess var æðsta
mynd norræns trolldóms að hafa vald á
hamskiptunum, þ.e. umbreytingum í
aðra mynd, oftast dýralíki (Raudvere
2001, bls. 86). Og hvert þessara dýra
tengdist vissum eiginleikum, sem ég
ætla í framhaldinu að gaumgæfa
varðandi þessi þrjú dýr, örninn, göltinn
og úlfinn, sem eru algeng og auð-
þekkjanleg í listinni (umfjöllun um
dýrin byggir á Glosecki 1989). Kast-
ljósinu verður fyrst og fremst beint að
skreytilist og myndfræði 6. og 7. aldar,
en myndbirting dýranna fylgir frekar
náttúrulegu útliti þeirra en síðar varð
raunin á víkingaöld þegar listin varð
óhlutbundnari en áður hafði verið. Milli
listtjáningar 5. og 6. aldar og skriflegra
frásagna 13. og 14. aldar er samhengi,
sem styður þann skilning að til sé kerfi
hugsana sem liggur til grundvallar
norrænum hugmyndaheimi. Þar til
heyrir trúin á hamhleypur, þ.e.a.s.
eiginleikann til þess að starfa fyrir utan
líkamann. Til þess arna þurfti sérlegan
skilning og þekkingu, hvort heldur
meðfætt eða áunnið, en allavega
innbakað í samhangandi norrænum
heimsskilningi. Sá skilningur aðgreinir
sig jafnframt í grundvallaratriðum frá
göldrum sem síðar voru kynntir til
sögunnar í Skandinavíu á 16. og 17. öld
(Hastrup 1990; Raudvere 2001, bls.
107).

Örninn
Í heimsfræði sjamanismans hefur fugl-
inn fastan sess sem fylgjudýr en fugls-
hamur er hin dæmigerða birtingarmynd
af sjaman. Höfuðpersónan á C-kingun-
um er auðsýnilega í fuglshami og er
venjulega túlkuð sem Óðinn á hátindi
mættis síns, á ferð í annan heim. Hann
er hafður með arnarhöfuð eða að örn
fylgi honum. Örninn er herra háloft-
anna, hann sér allt, og leggur að baki
lengri leið en nokkurt annað dýr. Hann
er öflugur og skæður og ræðst með
Lotte Hedeager
__________
27