Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2007, Blaðsíða 47

hugmyndaheimur enn til 2500 árum
síðar, að vísu þá aðeins sem hluti af
frásögn Snorra.
Eitt yrkisefni, talsvert yngra en sól-
vagninn, er hamar Þórs, Mjölnir. Hann
leikur lykilhlutverk í frásögnum um Þór
og stríð hans við jötna. Þórshamarinn er
einnig vel þekktur sem hálsmen úr járni,
bronsi eða silfri. Elstu þórshamrarnir
eru samt frá upphafi 9. aldar og það
þýðir að yrkisefnið sjálft er 400 árum
eldra en umfjöllun um þá í íslenskum
textum. Að líkindum má túlka þórs-
hamarinn sem merki um andstöðu við
kristna krossinn. Þegar kristnin verður
fyrir alvöru sýnileg í Skandinavíu með
trúboðum á 9. öld, verður birtingar-
mynd „hins forna siðar“ innlendra
þeim mun skýrari sem sjálfstæður
átrúnaður. Þegar þessir tveir menningar-
heimar mættu hvor öðrum varð til nýtt
tákn um „hefðbundna lifnaðarhætti“.
Þriðja yrkisefnið, með sína eigin
sögu, er hugmyndin um Yggdrasil, sem
á sínum þremur rótum stóð í miðju
alheims, umlukinn níu ólíkum heims-
hlutum. Frásagnir um heimstréð snúast
um undirstöðuatriði í sköpun alheims
og uppbyggingar hans. Tréð stóð í
miðju alheims og í kringum það þær
verur og öfl sem bjuggu á jörðinni en
um stofn þess tengdust himinn, jörð og
undirheimar. Hugmyndina um heims-
tréð tengir saman tíma og rúm, auðnu
og dauða. Ýmsar myndir þessarar
flóknu hugmyndar má greina í mótun
grafsiða og byggingu virkismúra frá
járnöld. Eina mjög skýra túlkun á hinni
fornnorrænu heimsmynd má greina í
virkismúrum hinnar fornu borgar Is-
mantorps á Ölandi en þeir voru reistir
um 200 (mynd 1).
Í virkinu miðju stóð stór tréstaur sem
tákn heimstrésins eða öxulsins í miðju
alheims. Í sjálfri borginni voru u.þ.b. 95
byggingar fyrir dýr og menn en í
kringum hana var hár múr með níu
útgönguleiðum. Þessar níu útgöngu-
leiðir hafa verið túlkaðar sem táknrænar
fyrir inngangana í hina níu heimshluta
sem umluktu alheim – eða Miðgarð sem
stundum er lýst sem borg sem reist var
af risanum Ými. Heimsmyndina sem
lýst er í íslensku miðaldatextunum má
sem sagt greina í áþreifanlegum minjum
í um 1200 ár.
Þessi ólíku dæmi sýna að þau yrkis-
efni og þeir þræðir sem greina má í
íslenskum miðaldabókmenntum eiga sér
mjög mismunandi sögulegan bakgrunn.
Þegar þær voru skrifaðar á Íslandi í
byrjun 13. aldar, gat bakgrunnur þeirra
verið 2500 ára, 1200 ára eða 400 ára.
Fyrirmyndirnar voru notaðar í ólíku
samhengi á ólíkum tíma en það þýðir að
merking yrkisefnanna hljóti að hafa
breyst í tímans rás. Dæmin sýna sem
sagt að trúarlegu siðirnir sem koma
óbeint fram í íslensku bókmenntunum
voru langt því frá að vera einsleitir og
sprottnir af sömu rótum. Í stað þess ætti
að líta á norrænan átrúnað sem
samsettan úr ýmsum trúarlegum og
andlegum þáttum af ólíkum sögulegum
bakgrunni og uppruna.

Menningarlegt bútasaumsteppi

Ákjósanlegasta leiðin til þess að skilja
fornnorrænan átrúnað og flókna sögu
hans liggur í því að tileinka sér þær
niðurstöður mannfræðilegra rannsókna
að menningarheimar séu hvorki stöð-
ugar né óbreytanlegar einingar. Menn-
ing er eins og bútasaumsteppi, gert úr
ólíkum þráðum sem eiga sér breytilega
sögu og bakgrunn. Það er vegna þeirra
ólíku og framandi frumatriða sem
stöðugt hafa áhrif á staðbundna menn- __________
47
Anders Andrén