Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2007, Qupperneq 55

etnógrafískur, þjóðfræðilegur og í
vissum skilningi mannfélagsfræðilegur
eru að miklu leyti notuð sem samheiti
þó munurinn sem þar er á sé augljós. Í
þessu samhengi er ekki nauðsynlegt að
skilja þessi heiti að. Öll gefa þau kyrr-
stæða mynd af samfélögum, þ.e.a.s.
meðhöndla og lýsa augnabliksmyndum
af þeim án tímadýptar eða hins
sögulega ferlis. Sögulega séð hafa þau
ekki heldur alltaf verið aðskilin og eru
það ekki alltaf í sumum löndum enn í
dag.

Sögulegt samhengi

Segja má að áhrif mannfélagsfræði á
fornleifafræði hafi verið til staðar frá
fyrstu tíð. Þau voru hins vegar ekki
mjög áberandi og nálganir greinarinnar
ekki meðvitað notaðar í upphafi, heldur
að miklu leyti ómeðvitað. Að vissu
marki var innan mannfélagsfræði og
fornleifafræði fjallað um sömu hluti, þó
fornleifafræðin ynni aðeins úr efnis-
legum leifum lágtæknisamfélaga á
meðan mannfélagsfræðin fjallaði um
lifandi samfélög á sama tæknilega stigi.
Í lok 19. aldar byrjuðu mannfélags-
fræðilegar kenningar að ryðja sér til
rúms í fornleifafræðinni en á þeim tíma
ríkti formgerðarfræðin (e. typology) nær
ein í skandinavískri fornleifafræði.
Áhrif sænska fornleifafræðingsins
Oscars Montelius voru gríðarleg og
kenningar mannfélagsfræðinnar hvorki
áberandi né sýnilegar í formgerðar-
fræðinni. Í rauninni voru fornleifa-
fræðingar frekar áhugalitlir um slíkar
kenningar og áttu mannleg tengsl
forsögulegra samfélaga ekki upp á
pallborðið hjá þeim svo að nokkru
næmi. Þessi sterka staða formgerðar-
fræðinnar hefur haldist nær allt fram á
þennan dag innan skandinavískrar
fornleifafræði samhliða öðrum straum-
um, þó það hafi tekið að breytast upp úr
1980 eða þar um bil. Vert er að líta
aðeins til baka.
Þýskur mannfélags- og/eða þjóð-
fræðingur, Adolf Bastian (1860) að
nafni, hélt því fram að taugakerfið væri
uppbyggt úr ýmsum almennum eining-
um og að ein þessara eininga væri trúin
á líf eftir dauðan. Bastian hafði mikil
áhrif á mannfélagsfræðina og hún var
nokkuð upptekin af því að rannsaka
einmitt þessa þætti, svo og for-
feðradýrkun. Þessi áhrif rötuðu í forn-
leifafræðina og túlkanir manna á
greftrunarsiðum.
John Lubbock (1882) varð fyrstur
fræðimanna til þess að sjá að haugfé var
mismunandi eftir kyni, aldri og félags-
legri stöðu hins látna. Hann taldi, eins
og Tylor hér á eftir, að trúin á líf eftir
dauðann og trúarlegar hugmyndir ættu
uppruna sinn að rekja til drauma. Hann
taldi að haugfé sannaði trú fólks á líf
eftir dauðann í viðkomandi sam-
félögum. Lubbock notaði þjóðforn-
leifafræðilegar samlíkingar í röksemda-
færslu sinni. Hugmyndir hans um
sambandið á milli hins stórbrotna (e.
monumental) ríkidæmis og vinnu-
magns, sem greina mætti af hverri gröf
og hinnar félagslegu skiptingar þegn-
anna, lifa enn góðu lífi og eru góð og
gild á meðal fræðinga nútímans.
Edward B. Tylor (1871) reyndi að
flokka hinar ýmsu forfeðradýrkanir skv.
kenningum Darvins, frá „animism“ til
trúarbragða. Samkvæmt Tylor voru það
draumarnir sem voru rót hugmynda um
líf eftir dauðann og að þær væru tengdar
hinni algildu (e. universal) tvískiptingu
líkama og sálar. Þetta útskýrði t.d. tilurð
haugfjár, sem var notað til þess að
hjálpa hinum látna við að vernda
__________
55
Bjarni F. Einarsson