Morgunblaðið - Sunnudagur - 01.02.2015, Blaðsíða 45

1.2. 2015 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 45
höndum einkaaðila, var hér á landi í höndum ríkisins
eða sveitarfélaga. Annaðhvort vegna þess að enginn
hafði bolmagn til eins eða neins og lánsfé lá ekki á
lausu eða að stjórnmálaleg þráhyggja sá svo um. Það
kom mörgum á óvart að einkavæðing Bæjarútgerðar
í Reykjavík skyldi lukkast svo vel sem hún gerði og
verða borgarsjóði svona hagstæð.
Ýmsum hentar að láta eins og einkavæðing banka í
landinu hafi verið neikvætt skref, jafnvel óháð því
hvernig mönnum þótti slík einkavæðing hafa tekist.
En góðu ríkisbankarnir, sem sumir halda að þeir
eigi að sakna eftir alla ruglingslegu umræðuna um
það mál, voru ekki mjög burðugir.
Snemma á 10. áratug síðustu aldar varð þáverandi
ríkisstjórn og seðlabanki að bregðast fljótt við til að
koma í veg fyrir að sjálfur Landsbanki Íslands kæm-
ist í þrot. Ríkissjóður og Seðlabankinn lögðu fram fé
og ábyrgðust víkjandi lán fyrir bankann. Það er
undra stutt síðan. Eitt það eftirtektarverðasta við
þennan atburð nú er hve lág fjárhæðin var sem um
var að tefla og þurfti til að koma mætti í veg fyrir að
stærsti banki landsins færi á hliðina.
Án þess að fletta því upp til staðfestingar má af
sæmilegu öryggi nefna töluna fjóra milljarða króna.
Helmingur aðstoðarinnar kom sem bein fjárhags-
aðstoð og hitt var tryggt með víkjandi lánsábyrgð.
Landsbankinn greiddi síðar féð til baka og engar
ábyrgðir lentu á ríkissjóði.
Allt fram undir seinasta hluta aldarinnar gátu fyr-
irtæki ekki fengið nýtanlegar upphæðir að láni til
fjárfestinga án þess að nefnd um langtímalán færi yf-
ir slíkar beiðnir og viðskiptaráðherra samþykkti per-
sónulega einstök lán. Hafði ráðherra mjög frjálsar
hendur um mat sitt og ákvörðun.
Þegar fyrirtæki stækkuðu, svo sem Flugleiðir eða
Eimskip, fengu þau leyfi til að vera með megin-
viðskipti sín við erlenda banka, því íslenska banka-
kerfið var ófært um að veita þeim þá þjónustu sem
var óhjákvæmileg stærri fyrirtækjum í alþjóðlegri
samkeppni.
Mýturnar mygla ein af annarri
Ríkisstjórn Jóhönnu Sigurðardóttur „hótaði“ því
sýknt og heilagt að láta rannsaka einkavæðingu
bankanna.
(Sú einkavæðing hefur gjarnan verið í sniðug-
heitum kölluð „einkavinavæðing“, sem er óneitanlega
dálítið snjallt, enda kom hinn orðhagi rithöfundur og
raunar fjöllistamaður, Ingólfur
Margeirsson, fyrstur fram með
það orð.
Þeir sem keyptu eða komust yfir
þrjá stærstu íslensku bankanna
voru auðvitað einkavinir þáver-
andi forsætisráðherra. Forstjóri
banka Kaupþings í London segir
frá því í bók, að þegar æðstu yf-
irmenn Kaupþings fengu þær
fréttir að sá forsætisráðherra væri
loks að hætta þá hafi þeir slegið
upp gleðskap og dregið tappa úr
eðalvínum. Einkavinur forsætis-
ráðherrans númer 2, Jón Ásgeir
Jóhannesson, réð yfir Glitni og
skuldaði stjarnfræðilegar upphæðir í íslensku banka-
kerfi og eru ekki til dæmi um slíkar skuldir eins
manns í nokkru bankakerfi í veröldinni.
Einkavinur númer 3 var Björgólfur Guðmundsson,
sem fjármagnaði Albert Guðmundsson í baráttu hans
gegn Davíð Oddssyni í prófkjöri um borgarstjóraefni
Sjálfstæðisflokksins vegna kosninga 1982.
Eini einkavinurinn með réttu var Kjartan Gunn-
arsson, sem mun hafa átt nærri 1% í Landsbankanum
áður en yfir lauk. Þessar staðreyndir breyta raunar
engu um að orðssmíðin er prýðileg og þessar stað-
reyndir breyta heldur engu um dellu fullyrðingar.
Hinir óforbetranlegu halda sínu striki hversu skakkt
sem það er.)
Á nýlegri ráðstefnu í Háskóla Íslands upplýstu
fræðimenn, án andmæla, að ekki fyndist fótur fyrir
tveimur vinsælum „mýtum“. Önnur var um ummæli
þáverandi seðlabankastjóra í Kastljósi, daginn eftir
að neyðarlög voru sett.
Spekingar í Samfylkingu, vefvitringar og lítt hæfir
launaðir erindrekar sjálfs Ríkisútvarpsins, innan-
lands sem utan, höfðu lengi haldið því fram að „for-
kastanleg ummæli“ þáverandi seðlabankastjóra um
að íslenska þjóðin ætti ekki að axla skuldir óreiðu-
manna væri ástæðan fyrir óverjandi viðbrögðum
Gordons Browns, en ekki yfirgengileg vanstilling
hans sjálfs og neyðarlögin frá deginum áður.
Allar voru þær fullyrðingar auðvitað tilhæfulausar
að mati fræðimannanna, svo sem raunar allir með
gripsvit hafa lengi vitað.
Horfnar hótanir
Íslensku bankarnir fóru illa haustið 2008 eins og þús-
undir erlendra banka. Sumum hinna erlendu tókst að
bjarga. Fá lönd, sem í erfiðleikunum lentu, reyndu að
bjarga öllum sínum bönkum.
Dæmin eru kunn frá Danmörku og Bandaríkj-
unum. Stærsti banki Danmerkur, Danske Bank, rið-
aði til falls. Það kom öllum í opna skjöldu, þ.m.t. rík-
isstjórn, seðlabanka og fjármálaeftirliti.
Stjórnmálamenn stærstu flokka landsins hittust á
leynifundum með framangeindum stofnunum og
danskt og bandaríkst fé var fengið til að bjarga stór-
bankanum.
Sérfræðingar þaðan höfðu gapað um íslenska
banka, og giskað rétt um sumt, virtust hins vegar
ekkert vita um sinn eigin stórbanka.
Margir danskir bankar voru settir á guð og gadd-
inn.
Sá íslenski banki sem fyrstur féll og dró hina með
sér í fallinu (enda voru þeir veikir fyrir) var ekki
einka(vina)væddur á ríkisstjórnarárunum frá 1991-
2005, eins og ætla mætti af afskræmdri umræðu. Þá
einkavæðingu, sem snerti tilveru
þess banka, framkvæmdi rík-
isstjórnin sem sat árin 1987-1991.
Í þeirri stjórn voru tveir ráð-
herrar sem betur urðu kunnir síð-
ar: Jóhanna Sigurðardóttir og
Steingrímur J. Sigfússon.
Sífelldar hótanir Jóhönnu Sig-
urðardóttur, í öll hennar fjögur ár
á valdastóli, um að láta rannsaka
einka(vina)væðingu ríkisbankanna
urðu aðeins orðin tóm. Og það þótt
Morgunblaðið mælti í ritstjórnar-
greinum sínum eindregið með því
að slík rannsókn færi fram, teldu
menn ástæðu til þess. Því miður
var sjaldan tilefni til þess að taka undir hugmyndir
eða hótanir Jóhönnu Sigurðardóttur þessi fjögur ár.
En það var gert í þessu tilviki. Engin skýring er til á
því, hvers vegna Jóhanna lét ekki verða af þessum
hótunum, þrátt fyrir ótvíræðan stuðning úr óvæntri
átt.
Kannski má rekja það athafnaleysi til þess, að Rík-
isendurskoðun hafði þegar, að sérstakri ósk, látið
rannsaka þá einka(vina)væðingu.
Auðvitað gerði stofnunin þá sínar athugasemdir um
einstök atriði, eins og jafnan gerist, en engin þeirra
var í átt til þess sem Jóhanna dylgjaði um, svo ekki sé
minnst á sögusmettur á vefnum. Lög höfðu ekki verið
sniðgengin.
En þegar tveir íslenskir bankar voru hins vegar
nánast gefnir erlendum kröfuhöfum var það gert án
umræðu og án lagaheimildar, svo ótrúlega sem það
hljómar. Þá héldu þau Jóhanna Sigurðardóttir og
Steingrímur J. Sigfússon um stýri þjóðarskútunnar.
Þau gerðu það þannig, að þjóðarskútan velktist um
eins og í óveðri, þótt hún væri bundin við bryggju
nánast allt kjörtímabilið, og fékk aldrei að sækja
björg í bú.
Íslenskum kjósendum var nóg boðið. Þeir tóku sig
því saman og settu strandkapteinana tvo í land, með
slíkum vitnisburði, að ekki er líklegt að nokkur, sem
hann les, ráði þá í sambærilega vinnu aftur.
Það er þó huggunarríkt.
Morgunblaðið/Ómar
* Einkavinur nr. 3var BjörgólfurGuðmundsson, sem
fjármagnaði Albert
Guðmundsson í bar-
áttu hans gegn Davíð
Oddssyni í prófkjöri
um borgarstjóraefni
Sjálfstæðisflokksins
vegna kosninga 1982.