Bókasafnið - 01.06.2011, Blaðsíða 50

50
bókasafnið 35. árg. 2011
af þeirri rannsóknarstofnun sem höfundur starfar hjá. Flestir
háskólar á Vesturlöndum hafa til að mynda komið sér upp
slíkum varðveislusöfnum. Á Íslandi eru nú starfrækt tvö varð-
veislusöfn, Skemman6 og Hirslan7 (sjá nánar hér fyrir neðan).
Landsbókasafn Íslands – Háskólabókasafn hefur tekið þátt
í norræna verkefninu Nordbib frá árinu 2006. Nordbib verk-
efnið var sett á laggirnar eftir að NORDINFO, norrænt ráð um
vísindalegar upplýsingar, var lagt niður. Markmið NORDINFO
var að stuðla að bættu aðgengi að upplýsingum í þágu vís-
inda og fræða á Norðurlöndum og markmið Nordbib hefur
fyrst og fremst verið að vinna að kynningu opins aðgangs og
veita styrki vegna verkefna sem tengjast því.
Þátttaka safnsins í þessari vinnu hefur leitt til þess að
undirrituð tók að sér að kynna hugtakið opinn aðgangur hér-
lendis ásamt Sólveigu Þorsteinsdóttur, forstöðumanni Bóka-
safns Landspítalans, og Ian Watson og Nirði Sigurjónssyni
lektorum við Háskólann á Bifröst. Saman höfum við myndað
áhugahóp sem hefur unnið að kynningu opins aðgangs með
skrifum, málþingum og viðræðum við ýmsa aðila sem málið
varðar. Landsbókasafn hefur staðið fyrir tveimur málþingum
um opinn aðgang, hið síðara var undirbúið af áhugahópnum.
Safnið hefur einnig sett upp drög að vefsíðu um opinn að-
gang til kynningar.8 Eins og áður segir eru tvö varðveislusöfn
starfrækt hérlendis, Hirslan og Skemman. Hirslan er rafrænt
varðveislusafn sem vistar, varðveitir og miðlar því vísinda- og
fræðsluefni sem starfsmenn Landspítala − Háskólasjúkrahúss
hafa gefið út. Landsbókasafn rekur og hýsir Skemmuna sem
er rafrænt varðveislusafn háskólanna í landinu.
Kostir opins aðgangs eru margir. Í grein sem Sólveig Þor-
steinsdóttir skrifaði í Bókasafnið 2005 segir hún á bls. 17:
„Opið aðgengi að vísindagreinum er svar vísindasamfélagsins
og bókasafna við þeim gífurlega kostnaði sem bókasöfn og
fræðimenn hafa þurft að leggja af mörkum til að fá aðgang að
tímaritum.“ 9 Hún nefnir einnig að opinn aðgangur styrki vís-
indaþróun og að fræðimenn fái fleiri tilvísanir í verk sín. Peter
Suber, einn helsti talsmaður opins aðgangs í Bandaríkjunum,
hefur að auki meðal annars nefnt eftirfarandi kosti: greiðari
aðgangur fræðimanna að rannsóknarniðurstöðum og aukinn
sýnileiki rannsóknarvirkni háskóla.10 Opinn aðgangur nýtist
sem sagt bókasöfnum, háskólum, fræðimönnum, sérfræðing-
um og almenningi sem vill kynna sér niðurstöður rannsókna
sem eru unnar fyrir opinbert fé.
Skemman
Skemman veitir aðgang að lokaritgerðum nemenda Háskóla
Íslands, Háskólans á Akureyri, Háskólans í Reykjavík, Listahá-
skóla Íslands, Háskólans á Bifröst og Landbúnaðarháskóla Ís-
lands. Skemman varðveitir einnig rannsóknarrit kennara og
fræðimanna og hýsir ráðstefnurit og tímarit í opnum aðgangi.
Þegar þetta er skrifað í lok nóvember 2010 eiga tæplega 7000
höfundar efni í Skemmunni. Langflestir höfundar eru nem-
endur. Í Skemmunni er einnig að finna 23 doktorsritgerðir, eitt
raftímarit með 68 greinum (Nordicum-Mediterraneum), eitt
ráðstefnurit með 178 greinum (Rannsóknir í félagsvísindum
2010), bækur, meðal annars ráðstefnurit, ljóðabók, skýrslur og
fleira. Ef ritgerðasafnið er skoðað kennir ýmissa grasa. Hægt
er að finna ritgerðir um bankahrunið, kreppuna, kirkjutónlist,
Kárahnjúkavirkjun, Facebook og blogg, svo dæmi séu nefnd,
auk hefðbundnari ritgerða í flestum námsgreinum. Hægt er
að fletta upp eftir höfundum, titlum, efnisorðum eða leið-
beinendum en einnig er hægt að leita innan ákveðinna sviða
eða deilda. Í Gegni er að finna tengingu við allar ritgerðir sem
eru í opnum aðgangi. Nýtt efni bætist við svo til daglega.
Skil nema við Háskóla Íslands á rafrænu eintaki í Skemm-
una byggir á samþykkt Háskólaráðs frá því í febrúar 2008.11
Þar var erindi frá samstarfsnefnd Háskóla Íslands og Lands-
bókasafns Íslands − Háskólabókasafns um rafræn skil og varð-
veislu lokaritgerða nemenda samþykkt einróma. Ákveðið var
að nemandinn skyldi hafa val um opinn eða lokaðan (tíma-
bundinn eða ótímabundinn) aðgang að ritgerð sinni og velja
sjálfur aðganginn í skilaferlinu. Hafist var handa við að safna
ritgerðum í október sama ár. Reyndar hafði Kennaraháskólinn
(nú Menntavísindasvið Háskóla Íslands) hafið söfnun ritgerða
fyrr ásamt Háskólanum á Akureyri en þeir skólar áttu frum-
kvæði að Skemmunni. Bókasafn Menntavísindasviðs sér enn
um skil nemenda á því sviði en Landsbókasafn hefur umsjón
með hinum fjórum sviðum Háskóla Íslands. Nú hafa um 4300
nemendur Háskóla Íslands skilað inn lokaritgerð sinni. Hér
eftir verða skil nemenda við Háskóla Íslands á lokaritgerðum í
Skemmuna veturinn 2009-2010 skoðuð og viðhorf nemenda
til opins aðgangs könnuð eftir sviðum og deildum út frá
tölum sem miðast við brautskráningu í júní 2010. Það væri
áhugavert að gera sams konar könnun í öðrum háskólum og
bera saman við Háskóla Íslands og vonandi verður það gert í
náinni framtíð.
6. Skemman. Sótt 7. janúar 2011 á http://skemman.is/
7. Hirsla, vísinda- og fræðsluefnissafn Landspítalans. Sótt 30. desember 2010 á http://hirsla.lsh.is/lsh/.
8. Opinn aðgangur – Open access. Sótt 30. desember 2010 á http://openaccess.is/
9. Sólveig Þorsteinsdóttir. (2005). Opið aðgengi og rafræn geymslusöfn vísindagreina. Bókasafnið 2005, bls. 17-23.
10. Málþing um opinn aðgang. Glærur fyrirlesara. (Peter Suber. Open Access Policies for Icelandic Universities.) Sótt 30. desember 2010 á http://
openaccess.is/index.php?mact=News,cntnt01,detail,0&cntnt01articleid=2&cntnt01returnid=56
11. Háskólaráðsfundur 21. febrúar 2008. Sótt 30. desember 2010 á http://www.hi.is/is/skolinn/haskolaradsfundur_21_februar_2008