Dagblaðið Vísir - DV - 08.05.2009, Blaðsíða 30

föstudagur 8. maí 200930 Helgarblað
S
alem hét smábær rétt fyr-
ir norðan Boston. Þar voru
nokkrar unglingsskjátur í
nornaleik úti í skógi 1692 þeg-
ar komið var að þeim og til
þess að afsaka einkennilega
hegðun sína kenndu þær um
nokkrum meinlausum göml-
um kerlingum og sögðu kerlingarnar vera
nornir sem lagt hefðu á þær álög. Þetta vatt
síðan upp á sig þannig að stúlkurnar urðu að
halda fast við afsakanir sínar, sem skjótlega
breyttust í ásakanir á hendur kerlingunum
og ótal mörgum öðrum þar í nágrenninu sem
sakaðir voru um galdra og djöfulskap.
Samfélag í heljargreipum
Hinu svonefnda galdrafári í Salem lauk ekki
fyrr en sannkallað múgæði hafði gripið um
sig og fjöldi manns hafði verið tekinn af lífi,
og eru þessir atburðir eitthvert best skrásetta
dæmi sögunnar um hvernig múgæsing grípur
um sig uns heilt samfélag er í heljargreipum.
Ýmsar ástæður hafa verið tíndar til til að
skýra þetta galdrafár, sem reyndar átti sér hlið-
stæðu í Evrópu um sama leyti, og einnig hér á
Íslandi. Í samfélagi púrítana var mikil áhersla
lögð á samkennd og samvinnu en mannlegt
eðli hefur gegnum tíðina reynst flóknara en
svo að slíkt samkennd endist að eilífu. En þeg-
ar erjur og togstreita tóku að gera vart við sig,
þá hneigðust menn til að leita að ástæðum
þess í einhverjum utanaðkomandi illum öfl-
um. Trúin sagði fólkinu að ef það laut öllum
reglum og boðum og bönnum kirkjunnar, þá
myndi því vel farnast, en þegar fólkinu farn-
aðist síðan misvel, þá var ekki gott að skýra
það - nema þá helst þannig að djöfullinn sjálf-
ur væri einhvers staðar að leggja snörur sínar
fyrir hina trúuðu.
Allt er samkvæmt guðs vilja
Fólkið í Essex sýslu, þar sem bærinn Salem er
niðurkominn, leit á sig sem sérstaka vini guðs
og fannst því að allt hlyti að eiga að vera þar
slétt og fellt og fallegt, og samkvæmt guðs-
vilja. En fólkið var líka einstrengingslegt sem
því nam og sífellt lá við að blossuðu upp heit-
ar deilur um landamerki, ferðir nautgripa í
leyfisleysi um annarra manna jarðir, og svo
framvegis. Þeir sem trúðu því að þeir lifðu
samkvæmt beinum fyrirskipunum frá guði
almáttugum hlutu um leið að trúa því að allt
sem gert væri á hluta þeirra, væri um leið gert
á hluta guðs almáttugs, og því voru menn fast-
ir fyrir.
En jafnframt áttu menn erfitt með að fá út-
rás fyrir gremju sína í garð nágranna sinna,
vegna þess að ekki varð betur séð en þeir
væru líka einkavinir guðs. Lausnin á þessu
og öðrum deilum sem brátt urðu ekki um-
flúnar í Essex sýslu var því að djöfullinn væri
að verki. Og reyndar er óhætt að segja að trúi
maður yfirleitt á tilvist djöfulsins, þá var hann
svo sannarlega að verki í Salem og nágrenni
næstu mánuðina. Sannkallað æði rann á íbú-
ana og þeir tóku að ásaka hver annan í djöful-
móð um að ganga erinda andskotans - og ekki
þurfti alltaf mikið til.
Ákærð vegna barneigna
Ágætt dæmi um hugarástandið og réttarfar-
ið í Essex sýslu um þessar mundir var ásök-
un sem frú Putnum nokkur bar fram á hendur
nágrannakonu sinni, sem hét Rebecca Nur-
se. Frú Putnum hélt því statt og stöðugt fram
að Rebecca Nurse væri norn sem gert hefði
samning við pokurinn og fyrir sér hafði hún
helst það að Rebecca Nurse hafði komið upp
stórum barnahópi og barnabörnunum var
líka farið að fjölga verulega á Nurse-heimil-
inu.
Frú Putnum, sem var sanntrúuð kona og
fór í kirkju við hvert tækifæri, hafði hins veg-
ar misst öll sín börn kornung, utan eitt. Og nú
fannst henni augljóst að barnalán Rebeccu
Nurse - sem væri ekki nærri eins guðrækin
kona og hún sjálf - gæti aðeins þýtt að hún
hefði samning við djöfulinn einhvers staðar
í handraðanum. Og hið háþróaða réttarkerfi í
Essex sýslu var sama sinnis og Rebecca Nurse
var tekin af lífi og brennd sem norn.
Hefði getað bjargað lífinu
Reyndar hefði Rebecca Nurse kannski getað
bjargað lífinu með því að játa á sig samning
við djöfulinn, en hún hafði ekki vit á því. Svo
einkennilega brá nefnilega við að í Salem og
nágrenni voru aðeins þeir teknir af lífi, sem
neituðu sakargiftum. Einhvers staðar í ann-
arri Mósebók fundu sanntrúaðir ritningar-
stað, þar sem trúuðum var uppálagt að taka
af lífi nornir, eða altént lofa þeim ekki að lifa,
en þeir og þær sem urðu fyrir ásökunum um
galdra og nornaskap, gátu yfirleitt bjargað
sér með því að vera nógu fljótir að játa. Þeir
og þær sem neituðu fram í rauðan dauðann,
voru nær undantekningarlaust fluttir á gálga-
hæð.
Og þangað safnaðist fólkið og hvatti böð-
ulinn áfram, þótt svo bæri oft við að þeir sem
stóðu einn daginn undir gálganum og heimt-
uðu að meintar nornir og galdramenn yrðu
hengd þegar í stað, kæmu þangað næst í vagni
böðulsins og yfirgæfu staðinn þá ekki fyrr en
í líkkistu.
Prestur fluttur í gálga
Tvær grímur fóru þó um síðir að renna á
mannskapinn, og helst þegar séra Georg
Burroughs var fluttur í gálgann, sakaður og
dæmdur fyrir galdra og djöfulskap. Með hon-
um voru sjö konur sem áttu að fá að dingla
með honum, og lýðurinn var æstur og ákaf-
ur og heimtaði að fólkinu yrði fórnað þegar í
stað guði til dýrðar. En séra Georg fékk fyrst að
segja nokkur orð til mannfjöldans og þar sem
hann stóð í stiganum sem lá upp að gálganum
tók hann til máls og fór að hvetja hinar góðu
sálir í Essex sýslu til að láta af þessu galdrafári
en hlusta í staðinn á raunverulega rödd kær-
leikans í brjósti sér.
Séra Georg kvað ekki fast að orði, né hróp-
aði hástöfum - þvert á móti talaði hann svo
lágt og hógværlega að menn urðu að hafa sig
alla við til að hlusta en orðin náðu þó eyrun-
um. Í samtímaheimild segir að ekki sé fyrir
það að synja að „hugsunarlaust fólk“ hafi orð-
ið fyrir nokkrum áhrifum af fögrum orðum
prestsins. Og að lokum fór séra Georg með
faðirvorið, hægt og hátíðlega og án þess að
fipast á nokkrum stað.
Og þá fór nú kliður um mannfjöldann,
sem beðið hafði spenntur eftir því að fá að sjá
séra Georg dingla í gálganum ásamt konun-
um sjö. Trú manna var nefnilega sú að enginn
þjónn eða þjónustupíka djöfulsins gæti farið
skammlaust með faðirvorið, svo samkvæmt
því hafði fólkinu skjátlast og séra Georg gat
með engu móti verið í þjónustu djöfulsins.
Hvíslaði djöfullinn faðirvorinu að
prestinum?
Þar sem fólkið var farið að muldra um þetta
sín á milli æpti upp ein þeirra stúlkna sem
hrint höfðu galdrafárinu í Salem af stað og
viðhéldu því síðan með fáránlegum ásökun-
um og söguburði, og hún sagðist nú hafa séð
svartklæddan dularfullan mann standa rétt
fyrir aftan séra Georg í tröppunum upp að
gálganum og hvísla faðirvorinu í eyra hans.
Þannig hefði hann komið því frá sér; það hefði
verið djöfullinn sjálfur að reyna að blekkja
fólkið til að láta þjón sinn lausan. En þótt fólk-
ið væri orðið vant því að trúa hvaða dillum og
grillum sem stúlkunum datt í hug að bera á
borð, þá trúðu þessu nú ekki margir.
Því það stóð líka á helgum bókum að meira
að segja djöfullinn gæti ekki farið með faðir-
vorið - því hlaut hér að vera eitthvað málum
blandið. Og kurr reis meðal mannfjöldans og
nokkrir gerðu sig líklega til þess að hrifsa séra
Georg úr höndum lögreglustjórans og böð-
ulsins sem bjuggu sig undir að senda hann til
helvítis, þar sem hann ætti heima.
En þá birtist í raun og veru svartklædd-
ur maður, nema hvað þessi var á hesti og al-
veg greinilega ekki djöfullinn sjálfur; fólkið í
Essex sýslu var farið að þekkja þennan mann
vel. Hann hét Cotton Mather og var prédikari
sem frægur mun vera í bandarískri sögu fyrir
mælsku sína og trúarlegan eldmóð, sem birt-
ist í meira en tvö hundruð bókum sem hann
skrifaði drottni til dýrðar. Hann var ekki orð-
inn þrítugur þegar hann frétti af galdrafárinu
í Salem og flýtti sér þangað til þess að leggja
hersveitum Drottins lið, sem hann gerði síðan
með þvílíkum árangri að hann er talinn eiga
hvað stærstan þátt í því hversu langvinnt og
ógurlegt þetta galdrafár varð.
“Aldrei er djöfullinn hættulegri …”
Hvenær sem eitthvað virtist ætla eitthvað að
draga úr æðinu var Cotton Mather mættur á
staðinn og brýndi fyrir hinum guðhræddu að
bugast hvergi, heldur halda áfram að hengja
þjóna andskotans. Og nú þrumaði Math-
er yfir viðstöddum að bæn séra Georgs væri
prýðilegt dæmi um að aldrei væri djöfullinn
skeinuhættari og lymskulegri en þegar hann
birtist í líki engils. Og fólk skyldi ekki halda að
séra Georg væri allur þar sem hann væri séð-
ur, hann væri nú til dæmis ekki vígður prestur,
heldur hefði einungis tekið sér prestsembætti
í krafti þekkingar sinnar á Biblíunni.
Þannig tókst Cotton Mather um síðir að
kveða niður þær raddir sem farnar höfðu ver-
ið að hvísla um að kannski væri séra Georg
ekki stórhættulegur útsendari djöfulsins, og
böðullinn fékk að halda áfram verki sínu.
Í galdrafárinu í Salem fór fram eina aftakan
sem vitað er um í Ameríku þar sem sá dæmdi
var kraminn til bana, en það var sérstök af-
tökuaðferð sem tíðkast hafði nokkuð í Evrópu
á miðöldum, en var reyndar aðeins beitt við
sérstök tækifæri. Þannig var mál með vexti að
maður nokkur að nafni Giles Corey blandað-
ist inn í galdrafárið og hefði þó fyrirfram verið
talinn manna ósennilegastur til að vera álit-
inn þjónn Satans.
Gamall bóndi flækist í galdramál
Corey var kominn töluvert yfir áttrætt, hafði
búið á þessum slóðum allan sinn aldur og var
kunnur fyrir vinnusemi. Honum hafði tekist
með þrotlausri elju að koma sér upp skikk-
anlegu býli og var þrátt fyrir háan aldur enn
sístarfandi, enda var hann heilsuhraustur og
hnarreistur. En hann var sennilega ekki ýkja
Æðið í
S lem
Fyrir viku síðan skrifaði Illugi Jökulsson um fyrstu morðin sem framin
voru í ensku nýlendunum í Norður-Ameríku. Hann er enn á sömu slóðum
og segir hér frá galdrafárinu sem braust út í Salem í Massachusetts 1692.
Hengdur fyrir galdra
Presturinn georg Burroughs
var meðal þeirra sem leiddur
var í gálga og hengdur. Ófáar
nornir voru brenndar.
Pyntaður til bana Corey giles neitaði að játa á sig sök og var pyntaður til bana.