Dagblaðið Vísir - DV - 27.05.2011, Page 23

Úttekt | 23Helgarblað 27.–29. maí 2011
„Þeir sem starfa í þessu kerfi gera
það af miklum heilindum, það þarf
hins vegar að hugsa þetta upp á nýtt
því það er of mikið lagt á ungar sálir,“
segir Jóhannes Kr. Kristjánsson sem
hefur helgað sig því að bæta aðbúnað
barnungra fíkla í íslensku samfélagi.
Guðný Sigurðardóttir, móðir ungr-
ar stúlku í neyslu sagðist í viðtali við
DV vera óánægð með öll meðferðar-
rúrræði því yfirleitt væri það hluti af
prógramminu að senda börnin heim
í helgarleyfi. Í einu helgarleyfinu not-
aði dóttir hennar tækifærið og datt í
það. „Þegar börnin eru komin langt
í neyslu þýðir ekkert að senda þau
heim í helgarleyfi. Sérstaklega ef þau
eru mótfallin því að vera í meðferð.
Það fyrsta sem þau gera er að láta sig
hverfa.“
Guðný segist enn fremur oft hafa
komið að lokuðum dyrum. Neyð-
arvistun á Stuðlum sé eina úrræðið
fyrir foreldra í hennar stöðu. „Það
eru bara fimm laus pláss þarna og
um helgar er nánast allt fullt. Á með-
an er ekki einu sinni leitað að henni
því það er tilgangslaust meðan eng-
in úrræði eru í boði þegar hún finnst.
Þannig að við höfum þurft að sætta
okkur við að hún sé áfram í neyslu
og ógeði þar til það losnar pláss fyrir
hana.“
Dæmi um foreldra sem taka
enga ábyrgð
Bragi segist skilja gagnrýnina en seg-
ir hana ekki alltaf vera sanngjarna.
Hún er ósköp skiljanleg sé tekið
mið af þeirri gríðalegu vanlíðan að
sjá barnið sitt í þessum aðstæðum.
Hún er hins vegar ekki ætíð sann-
gjörn því oftast reyna barnaverndar-
starfsmenn og meðferðaraðilar að
gera meira en raunverulega er hægt
að ætlast til. Á hinn bóginn eru ein-
stök dæmi um ófaglega vinnu eða að
óhóflegt starfsálag starfsmanna komi
í veg fyrir að foreldar og börn fái þá
hjálp og þjónustu sem við gerum
kröfu til að veitt sé. Í þeim tilvikum er
gagnrýnin réttmæt en þetta þarf að
meta út frá einstökum málum. Þá er
ekki unnt að líta framhjá því að til eru
dæmi um foreldra sem finna að öllu
sem reynt er að gera en telja sig ekki
bera neina ábyrgð sjálfir. Sem betur
fer eru þetta undantekningar, lang-
flestir foreldrar sem ég hef reynslu
af gera allt sem í þeirra valdi stend-
ur, axla sína ábyrgð og maður hlustar
að sjálfsögðu af athygli á þeirra gagn-
rýni, hún er oftast málefnaleg og við
eigum að læra af henni.“
Biðtíminn er óviðunandi
Bragi segir Barnaverndarstofu hafa
meðferðarþörf unglinga og bráða-
vistun í neyðartilvikum til sérstakrar
skoðunar. Í undirbúningi séu tillögur
til velferðarráðuneytisins í þeim efn-
um.
Hann segir eftirspurn eftir mis-
munandi meðferðarúrræðum ásamt
neyðarvistun vera breytilega frá ein-
um tíma til annars. Oft sé neyðar-
vistun í bráðatilvikum fullskipuð svo
ekki reynist unnt að verða við beiðn-
um um innlögn. „Slíkt er að sjálf-
sögðu óviðunandi. Að auki þyrfti að
vera unnt að skipta unglingum niður
eftir aldri eða kyni því blöndun ein-
staklinga á aldrinum 13 til 18 ára ork-
ar mjög tvímælis.“
Bragi segir átta rými vera í grein-
ingarmeðferð á Stuðlum, biðtíminn
sé 2–3 mánuðir sem sé óviðunandi.
„Hins vegar geta orðið miklar sveifl-
ur í þessum efnum, þannig var t.d.
ekki nóg eftirspurn til að fylla rými
í fyrrahaust og voru því laus pláss í
einn til tvo mánuði.“
Þessu til viðbótar nefnir Bragi
langtímameðferðarúrræði sem boð-
ið er upp á í Laugalandi (Eyjafirði),
Háholti (Skagafirði) og Lækjabakka
(Rangárvöllum) en nokkrir einstak-
lingar bíða eftir slíkri meðferð sem
fyrirsjáanlega komast inn á næstu 2
til 4 vikum.
Að lokum er boðið upp á MST-
meðferð. Þar sem hámarksrýma-
fjöldi á hverjum tíma er 32. Bragi
segir engan biðlista vera í þessa með-
ferð.
Kreppan bitnar á barnungum
fíklum
„Áhyggjur Barnaverndarstofu
lúta nú aðallega að neyðarvistun í
bráðatilvikum annars vegar og úr-
ræðum fyrir unglinga sem eru í mik-
ili neyslu og þurfa „lokaða“ meðferð
vegna mótþróa hins vegar. Tillögur
eru í pípunum varðandi þessi atriði
sem er nú verið að skoða í tengslum
við áhrif af fyrirhugaðri lögfestingu
Barnasáttmála SÞ en í henni felst að
líklega verði Barnaverndarstofu gert
kleift að sinna afplánun refsivist-
ar vegna óskilorðsbundinna dóma.
Vonir standa til að því verki verði lok-
ið fljótlega en um talsvert flókið úr-
lausnarefni er að ræða til að mæta
þessum ólíku þörfum þannig að
raunhæft sé miðað við ástandið í rík-
isfjármálum þessa stundina.“
Óhæfa að vísa börnum á götuna
Bragi segir þá staðreynd, að börnum
sé vísað á götuna eftir að hafa gist
fangageymslur þegar fjölskyldur geta
ekki tekið við þeim vegna ástands
þeirra og engin laus pláss í neyðar-
vistun, almennt vera óhæfu.
„Það er almennt óhæfa að vísa
börnum á götuna til að þau „finni
sinn botn“. Vera má að þetta geti ver-
ið viðeigandi fyrir fullorðna alkóhól-
ista en við höfum ekkert leyfi til að
koma þannig fram við börn í neyslu –
við berum einfaldlega á þeim ábyrgð.
Á hitt ber að líta að það er jafn óæski-
legt að loka börn inni á stofnunum
gegn vilja þeirra í lengri tíma, ár eða
lengur, án þess að gefa þeim tækifæri
til að láta reyna á það sem þau hafa
lært í meðferðinni. Slík frelsissvipt-
ing í lengri tíma gengur gegn rétti
barnsins og stuðlar að andúð þeirra
á þeim sem vinna með þeim og skilar
ekki árangri.“
Hver eru úrræði fyrir foreldra
barnungra fíkla?
„Úrræði sem beinast að foreldrum
eru fyrst of fremst ráðgjöf og stuðn-
ingur á vegum barnaverndarnefnda.
Þá sinnir Foreldrahús mjög mikil-
vægu starfi fyrir foreldra sem Barna-
verndarstofa hefur stutt af fremsta
megni. Til viðbótar er svo ráðgjöf á
göngudeild SÁÁ.
Á vegum Barnaverndarstofu er
hins vegar svonefnd Fjölkerfameð-
ferð, MST, í boði en hún beinist hvort
tveggja að foreldrum og unglingum.
Barnaverndarnefndir sækja um hana
þegar úrræði samanber framan-
greint duga ekki. Þá má geta þess
að reglulegir fjölskyldufundir eru á
meðferðarheimilum fyrir unglinga
sem rekin eru á vegum Barnavernd-
arstofu en í þeim taka foreldrar þátt.“
Er hægt að gera betur?
„Þá teldi ég rétt að efla starfsemi
Foreldrahúss, en á þess vegum er til
dæmis símaráðgjöf sem veitt er all-
an sólarhringinn. Þá væri æskilegt
að geta veitt foreldrum barna í með-
ferð á heimilum Barnaverndarstofu
meiri stuðning. Almennt verður hins
vegar að segja að meginvandinn er
fólginn í því að ekki er aðgengileg
foreldrafærniþjálfun (e. Parenting) á
landsvísu eins og er að finna í mörg-
um okkar nágrannasamfélögum,
sem reynist foreldrum barna í vanda
gjarnan afar dýrmætur. Í aðgerðar-
áætlun ríkisstjórnarinnar sem sam-
þykkt var á Alþingi 2007 og vísað er
í málefnasamningi núverandi ríkis-
stjórnar er kveðið á um þetta en því
miður hefur það ekki gengið eftir
sem skyldi.
Almennt þurfa foreldrar barna í
vanda á mun fjölbreyttari stuðningi
að halda er varðar eflingu foreldra-
færni. Til eru gagnreyndar aðferðir í
þessum efnum, til dæmis „Triple p“,
sem hafa hlotið útbreiðslu víða um
heim sem æskilegt væri að innleidd-
ar væru á Íslandi. Í þessum efnum
má vísa til tilmæla Evrópuráðsins til
aðildarríkjanna um „Positive Parent-
ing“ 2006.“
Foreldrar hafa þó úrræði og Hall-
dór Hauksson, yfirsálfræðingur á
Barnaverndarstofu, bætir við mál
Braga og nefnir til að mynda PMT
(e. Parent Management Training).
„PMT er mjög viðkennd og útbreidd
aðferð í þjálfun foreldrafærni og hef-
ur verið í boði á ákveðnum stöðum á
Íslandi um árabil.“
Nú sendi forstöðukona á Stuðlum
erindi til Umboðsmanns barna vegna
þess að brestur er á því að lagaákvæði
um að óheimilt sé að hýsa börn undir
lögaldri gegn vilja foreldra sé fylgt eft-
ir. Hver er þín sýn á þetta?
„Sú hugmynd sem hér er lýst er
góðra gjalda verð en hins vegar verð-
ur þetta mál ekki leyst með lögreglu-
aðgerðum. Það verða að vera fyr-
ir hendi viðeigandi úrræði fyrir þau
börn sem strjúka af heimilum sín-
um, þar með talið öflugri vinna með
foreldrunum samanber það sem
að ofan greinir. Unglingar strjúka af
heimilum ef þeir ætla sér, og verða
sér úti um úrræði til þess ef þau ætla
sér. Þá má ekki gleyma því að hluti
þessara unglinga er að flýja vanda á
heimilum sem þarf að ráða bót á.“
Eiga þessi börn eitthvað sameigin-
legt hvað varðar aðbúnað á heimili?
„Fjölskyldubakgrunnur meiri-
hluta unglinga í neyslu er að hlut-
fallslega fleiri alast upp hjá öðru for-
eldrinu eða öðrum en foreldrum. Um
þetta má lesa í ársskýrslum Barna-
verndarstofu á undanförnum árum.“
Foreldrar barna í neyslu eru afar ósáttir við meðferð-
arúrræði sem þeim er boðið upp á og finnst þeir skorta
stuðning frá yfirvöldum til þess að bjarga barninu
frá því að það sjálft og aðrir valdi því óbætanlegum
skaða, jafnvel dauða. Börnum í lífshættulegri neyslu
er ítrekað vísað á götuna.
Börnum vísað á götuna„Það er almennt óhæfa að vísa börnum á göt-
una til að þau finni sinn botn.
þeir þurfa til þess að ná betri árangri.
„Ég þekki rosalega marga sem
vinna að barnaverndarmálum hjá
sveitarfélögunum og svo að með-
ferðarmálum hjá meðferðarheiml-
inum. 99 prósent af þessu fólki er
harðduglegt, frábært fólk sem vinn-
ur undir miklu álagi fyrir lág laun.
Maður er ekki sáttur við margt sem
gert er, tækin og tólin sem þessu fólki
eru gefin duga ekki. Ég veit til þess
að starfsmenn barnaverndarnefnda
eru með risastóran bunka af erfiðum
málum á borðinu hjá sér og svo eru
svo fá pláss, málin flókin og gríðar-
lega þung. Svo eru þeir með foreldra
á bakinu á sér sem eru óánægðir
með allt sem gert er og vilja ekki taka
neina ábyrgð.“
Reynslupokinn stækkar og
stækkar
Jóhannes gagnrýnir meðal ann-
ars bið eftir meðferð, hversu með-
ferðartíminn er stuttur og að börnin
séu send í leyfi á meðan á meðferð
stendur. Þess utan finnst honum
skorta betri meðferðarúrræði og
kallar á nýja stefnu í málefnum barn-
ungra fíkla.
„Meðferðartíminn er of stutt-
ur og slitinn. Það er ótækt að senda
börnin í leyfi og biðin er líka erfið
fyrir foreldra og skaðleg fyrir börn-
in. Því hvað gerist á þessum mánuð-
um? Hvað gerist á einni viku. Jafnvel
á einum degi í einu partíi? Svo fara
þau með reynslupokann á bakinu og
alltaf stækkar hann. Þessi heimur er
stórskaðlegur. Stúlkur og strákar eru
í vændi og það eru tíðar nauðgan-
ir, jafnvel hópnauðganir og gróft of-
beldi.“
Það þarf peninga í málaflokkinn
„Það þarf að búa til einhverja stefnu
í þessum málum, það þarf að tala við
fólkið sem vinnur á gólfinu. Það þarf
að fá hugmyndir frá þeim hvernig á
að gera hlutina og það þarf að færa
Barnaverndarstofu nær þeim með-
ferðaraðilum sem eru að vinna á
gólfinu. Það er stór gjá þarna á milli.
Þetta kostar auðvitað peninga. Það
þarf að setja meiri peninga í þenn-
an málaflokk að mínu mati og það
skilar sér þúsundfalt til baka. Í föstu-
dagsþætti Kastljóss verðum við með
fréttaskýringu um það hver kostn-
aður samfélagsins er því hann er gíf-
urlegur og fíkniefnavandinn eykur á
kreppuna í öllum skilningi. “
Minningarsjóður Sigrúnar
Mjallar
Fjölskylda Jóhannesar mun starf-
rækja sjóð í minningu Sigrúnar
Mjallar og úr honum verður ung-
mennum í meðferð veittur styrkur til
skapandi verkefna.
„Sigrún Mjöll var alltaf tilbú-
in til þess að hlaupa í öll verkefni.
Hún var ótrúlega kraftmikil. Sum-
ir starfsmenn á meðferðarheim-
ilum litu bara á hana sem starfs-
mann. Hún reis upp fyrir krakkana
sem voru þarna og barðist fyrir rétt-
indum þeirra. Svona var hún yfirleitt
og það eru til margar fallegar sögur af
henni, hvað hún var hvatvís og kraft-
mikil. Ég heyrði stundum á henni
þegar hún var að koma úr þessum
meðferðum að hana vantaði frekari
verkefni. Hana langaði að gera eitt-
hvað meira. Það skortir á meðferðar-
heimilum, það þarf að vera meira um
skapandi verkefni fyrir þessa krakka.
Þetta eru bráðgáfaðir einstaklingar
í flestum tilfellum sem fara í neyslu
og ótrúlega duglegir, kunna að bjarga
sér og þeir þurfa að finna sinn far-
veg. Það er hægt að bjóða upp á al-
veg endalausa möguleika. Mummi
í Mótorsmiðjunni var með vísi að
þessu en það þarf að gera betur og
svona heimili þurfa að vera rekin af
ríkinu. Það eru til dæmi um þetta á
Norðurlöndunum sem hafa gefið
mjög góða raun.
Minningarsjóðurinn verður með
því sniði að krakkar geta sótt um í
sjóðinn og koma þá með hugmynd
að einhverju verkefni sem er skap-
andi og skemmtilegt og bætir já-
kvæðri reynslu í sarpinn. Þannig á
sjóðurinn að starfa og úthlutunin
mun fara fram 22. desember ár hvert
á afmælisdegi Sigrúnar Mjallar. Þetta
er það sem hún hefði viljað gera sjálf
og mjög í hennar anda.“
Á götunni Eftirspurn eftir plássi í neyðarvistun er langt
umfram framboð segja foreldrar barnungra fíkla. Bragi
Guðbrandsson staðfestir þetta. Þegar foreldrar geta
ekki tekið á móti barninu er því vísað á götuna.