Dagblaðið Vísir - DV - 15.06.2011, Blaðsíða 28

28 | Viðtal 15.–19. júní 2011 Helgarblað
S
ilja Bára er nýkomin af fundi með stjórn-
lagaráði þar sem meðal annars var rætt
um persónukjör og þjóðaratkvæða-
greiðslur.
Sjálf er hún ekki hrifin af persónu-
kjöri og segist óttast afleiðingar þess. Hún er
samt tilbúin til að koma til móts við sjónarmið
þeirra sem eru fylgjandi því fyrirkomulagi, upp
að vissu marki. „Við erum kannski búin að tala
um eitthvað og ná niðurstöðu í sameiningu, svo
erum við að fara að setja þetta út í samfélag sem
er klofið í herðar niður. Afstaðan er klofin í öll-
um málum. Við náum að tala saman í ráðinu
og náum að teygja okkur töluvert langt til að ná
málamiðlun. Umræðan í samfélaginu þroskast
samt ekkert með okkar samræðu.“
Góða fólkið oG vonda fólkið
Ragna tekur undir með Silju Báru. „Þóra Tómas-
dóttir fréttakona var að ræða þennan klofning í
umræðunni á Rás 2 síðasta föstudag,“ segir hún.
„Málefnum er skipt upp þannig að þér er bara
gefinn kostur á að vera með eða á móti.“
„Mér finnst það vera mjög áhugaverð-
ur punktur,“ segir Hrund. Það er áhugavert að
skoða þetta út frá átakafræðunum og því and-
rúmslofti sem skapast í aðdraganda eða í kjölfar
stríðs. Þá verða skilin á milli „okkar“ og „hinna“
svo skörp. Við búum vissulega ekki á átakasvæði
í þessum skilningi, en á andrúmsloftinu er stigs-
munur, ekki eðlismunur. Núna er fólk svolítið
upptekið af því að skilgreina sig frá öðrum í stað
þess að skilgreina sig á eigin forsendum. Það ver
sig og upphefur sig með því að segja: Ég er ekki
eins og þessi.“ Hulda bætir við að sökum smæð-
ar íslensks samfélags verði gagnrýni á hugmynd-
ir óhjákvæmilega yfirleitt um leið gagnrýni á ein-
staklinga því ávallt sé vitað hverjir hafi talað máli
tiltekinna hugmynda. Af þeim sökum eigum við
svo erfitt með að hefja umræðuna yfir hið pers-
ónulega og á hið hugmyndafræðilega stig. Það
þurfi mikinn þroska samfélags til að komast upp
úr þessu fari.
Skortur á HuGrekki
Þær eru allar sammála um að klofninginn verði
að útkljá áður en lengra er haldið. Hrund segist
hafa fyllst von þegar hún heyrði kjörna fulltrúa
í Reykjavíkurpólitíkinni tala um náungakærleik
og kærleik. „Ég hugsaði með mér: Hér er eitt-
hvað sem gæti virkað. Ég hef trú á kærleiknum
sem raunverulegu afli. Hann leitar eftir því sem
sameinar í stað þess að leita sundrungar. En svo
heyrðust úr þessari sömu átt útilokandi alhæf-
ingar um pólitíska andstæðinga, að heill flokkur
samanstæði af fólki sem væri „hagsmunapotar-
ar með engar hugsjónir“ og þá varð ég fyrir von-
brigðum því slíkt gefur til kynna að við séum í
nákvæmlega sama fasanum.
Vegna þess að til þess að geta stundað sam-
starf og samræðu í samfélaginu þá verður mað-
ur að vera nógu hugrakkur til þess að tala við og
hlusta á „hina“, þá sem eru ekki á sömu skoðun
og deila ekki sömu lífssýn og maður sjálfur. Mað-
ur verður að hætta að skýla sér á bak við þá sem
eru með manni í liði og ganga til móts við „hina“.
trúnaðarbreSturinn
„Ég held að það sé mjög skiljanlegt að ástandið
sé svona, Hrund,“ segir Guðrún Margrét. „Af því
að tilvera manns er hrunin. Ég fattaði þetta þegar
Páll Skúlason sagði að það hefði orðið trúnaðar-
brestur á milli almennings og ríkisins. Og ég vissi
aldrei að ég treysti ríkinu. Ég vissi það ekki fyrr en
það var hrunið. Eftir slíkan trúnaðarbrest er maður
alltaf að reyna að búa sér til ný lið. Maður er allt-
af að máta sig. Ég er sek um þetta sjálf og er alltaf
að segja við mig sjálfa: Jæja, Guðrún Margrét, nú
þarftu að fara að taka afstöðu sjálf, góða mín. Þú ert
ekki alltaf með Samfylkingunni bara af því að hún
er flokkurinn þinn. Það er bara ekki í boði.“
„Er það ekki þá bara ákveðinn þroski sem þarf
að ná?“ spyr Hulda.
„Jú,“ segir Hrund. „Þetta er þroskaatriði. Það
er svo mikilvægt að fólk, sérstaklega það sem er
leiðandi í okkar samfélagi, hafi hugrekki til þess
að stíga fram á þennan máta og taka oft og tíð-
um óvinsælar ákvarðanir sem fjalla um heildina.
Ekki um litlu boxin sem eru að reyna að vernda
sjálf sig og skilgreina sig frá öðrum.“
PínleG koSninGabarátta þinGmanna
„Fyrir utan að þetta er þroski sem við virðumst
ekki búa yfir þá eru flokkarnir í kosningabaráttu,“
segir Hildur. „Það eru mér mikil vonbrigði. Það
er átakanlegt að fylgjast með málflutningnum
því nú finnst mér allir sjá í gegnum hann. Fólk
fylgist mun betur með stjórnmálum og það er
því pínlegt að fylgjast með stjórnmálamönnum
heyja kosningabaráttu á meðan þeir ættu að vera
að vinna málefnalega á þingi.“
okkar kynSlóð Stendur þeirri
næStu fyrir þrifum
Hrund segist í þessu samhengi hafa áhyggjur af
samfélagslegri ábyrgð og því hvernig Íslendingar
skynji hlutdeild sína í eigin samfélagi og heim-
inum. „Ég held það sé mikilvægt að við höfum
sterka tilfinningu fyrir því að við eigum í samfé-
laginu okkar. Að við höfum eitthvað um það að
segja og berum ábyrgð á því. Ég vil að börnin
mín alist upp í samfélagi þar sem þau eru virk-
ir þátttakendur á sínum forsendum og séu virk-
ir neytendur. Þá er ég líka að hugsa um í alþjóð-
legu samhengi. Að við séum upplýstir neytendur
út frá mannréttinda- og umhverfissjónarmiðum.
Að við kaupum ekki vörur sem eru framleidd-
ar með barnaþrælkun eða einhverju álíka og
eru þess vegna svo ódýrar, að við séum meðvit-
uð um umhverfi okkar, náttúruna og náungann
svona heildrænt séð. Við verðum að hætta að líta
á hlutina út frá egóinu og læra að sjá samhengi
á milli allra hluta. Til þess að svo megi verða þá
verður menntakerfið að breytast. Í því er von.
Mér finnast innviðir samfélags míns að
mörgu leyti ekki í takt við tíðarandann og stoð-
irnar eru farnar að láta á sjá. Ég hef áhyggjur af
því að okkar kynslóð og kynslóðin á undan okkur
standi þeirri næstu fyrir þrifum. Það hefur verið
svo ofsalega hröð þróun sem kerfin okkar virðast
ekki hafa áttað sig á.“
þinGmenn mættu ekki
Silja Bára segir hóp kvenna hafa haft áhyggjur af
stoðunum stuttu eftir hrun.
„Við fórum að hittast nokkrar konur. Fundirn-
ir undu upp á sig og konur voru farnar að mæta
í tugatali. Allar vildu gera eitthvað. Við bjuggum
til nethóp sem hét Neyðarstjórn kvenna. Þessi
hópur var algjör grasrót, sumar gáfu út dreifi-
rit og dreifðu á mótmælafundum á Austurvelli,
aðrar héldu námskeið og kenndu fatasaum og
klippingar til að konur gætu reddað sér í efna-
hagslegum þrengingum. Við vorum nokkrar úr
fræðasamfélaginu sem horfðum á þetta eins
og Hrund, að þegar kemur að átökum er um að
ræða stigsmun en ekki eðlismun. Við settum
á fót námskeið til að kynna til dæmis ályktun
öryggisráðs Sameinuðu þjóðanna um konur, frið
og öryggi og buðum þingmönnum að koma og
kynna sér þessa aðferðafræði sem byggir á því
að konur þurfi að koma að uppbyggingu samfé-
laga í kjölfar átaka. Það mættu þrír, Atli Gíslason,
Steinunn Valdís Óskarsdóttir og Kolbrún Hall-
dórsdóttir. Og Guðfríður Lilja, sem þá var vara-
þingmaður og starfaði fyrir þingflokk VG. Enginn
annar hafði áhuga. Þetta er okkur til trafala.“
rétti tíminn er núna
„Það er rétt hjá þér, Silja Bára, en ég held að
þetta hafi einfaldlega ekki verið rétti tíminn,“
segir Hulda. „Á þessum tíma var krísuástand
og allt í uppnámi. Við gátum illa tekið ákvarð-
anir á þessum tíma, við hefðum gert það í reiði
og fljótfærni. Rétti tíminn er núna, þegar hlutir
hafa róast og útlitið er bjartara en fyrir tveimur
til þremur árum. En þá er hættan sú að við séum
við ekki jafnvakandi og áður og allt fari í sama
farið. Ég sé til dæmis að stjórnmálaflokkunum
hefur ekki tekist að gera eitthvað nýtt, þótt ég
haldi að innan þeirra hafi raunar verið talsverður
vilji til þess. Kerfislægar breytingar eru þó bara
þess eðlis að þær gerast mjög hægt og eru nánast
aldrei róttækar, sérstaklega ef þær eiga að koma
innan frá. Hugmyndafræðilegar breytingar taka
langan tíma. En nú er áskorunin líklega hjá ein-
staklingunum. Er ekki stundum sagt: Aldrei efast
um að ein manneskja geti breytt sögunni, það er
hið eina sem nokkurn tíma hefur gert það?“ spyr
Hulda og hlær.
lítill útvarP SöGu-karl í Hjartanu
„Já, því það er erfitt að hafa rangt fyrir sér og enn
erfiðara að viðurkenna það,“ tekur Guðrún Mar-
grét undir.
Mér finnst svo áhugavert að skoða sjálfa mig
í þessu samhengi, en það er reyndar ekkert allt-
af gaman,“ segir hún og brosir. „Það er stundum
brútalt. Maður fegrar ímynd sína fyrir sjálfum
sér, það gera nú allir. Ég hélt að ég væri í góð-
um málum og búin að fyrirgefa þeim sem ollu
hruninu þar til ég uppgötvaði litla Útvarps Sögu-
karlinn innra með mér
sem er alltaf að þusa
yfir öllu og er með sam-
særiskenningar um allt
og tilbúinn til að trúa
hinu versta upp á fólk.
Ég var eiginlega í sjokki
að uppgötva þetta hjá
sjálfri mér. Ég er sem
sagt ekki alveg tilbúin
til að fyrirgefa ennþá.
Stefni þó á að læknast
af þessu hið fyrsta. Þetta er ekki góður staður til
að vera á.“
landSdómur til Skammar
„Mér finnst algerlega til skammar hvernig farið
er fyrir þessu landsdómsmáli,“ segir Hrund. „Það
er nauðsynlegt að farið sé ofan í saumana á því
sem gerst hefur og að fólk sé látið bera ábyrgð á
gjörðum sínum. En að kosið sé pólitískt um það
hverjir séu sakborningar fékk mig til að skamm-
ast mín fyrir að vera Íslendingur. Ég er miður
mín yfir þessu. Prófið að þýða þessa framvindu
yfir á ensku og ímynda ykkur að þetta sé frétt frá
einhverju landi sem við viljum síður bera okkur
saman við? Ég held það geti verið gjöfult í okk-
ar samfélagi ef við gerum það að normi í okkar
kúltúr að fagna fjölbreytileikanum og fanga fjöl-
breytileikann í litrófi manneskjunnar. Að við
horfumst í augu við mistök og sigra. Að mann-
eskja geti komið fram og sagst hafa gert mistök
og að hún sé þá ekki bara grafin í holu næstu
þrjátíu árin. Við verðum að passa okkur á þessu.
En það þýðir samt ekki að gera ekkert upp. Það
þarf einhver að horfa framan í þjóðina og biðja
hana afsökunar.“
GaGnrýnin HuGSun oG öfluGara
menntakerfi
„Ég er sammála því,“ bætir Hildur við. „Maður
vill að einhver geti sagt: Ég gerði mistök. Maður
vill að einhver axli ábyrgð á einhvern hátt. En ég
held að það yrði mjög erfitt að horfa upp á þetta
dagfarsprúða fólk fara í fangelsi og ég held að ég
vilji það ekki. Og hvaða vit er í því að velja úr einn
blóraböggul? Það er ekkert vit í því. Mér finnst að
við ættum að reyna að gera djarfar breytingar.
Stjórnkerfi okkar er ekki stórt. Ef einhver þjóð
getur gert breytingar þá erum það við.“
Hulda tekur í sama streng og bætir við að það
sé vitað að þegar stór áföll dynja yfir, þá keppist
fólk við að leita að skýrum og klárum orsaka-
völdum. Fólk sættir sig ekki við að aðstæður eða
jafnvel röð tilviljana hafi valdið skaðanum, held-
ur leitar að geranda og ætlun.
Aftur berst talið að Besta flokknum sem hef-
ur staðið fyrir breytingum. „Ég get séð að Besti
flokkurinn er að reyna að gera eitthvað. Ég er
hins vegar ekki sátt vegna þess að þar eru kon-
ur ekki sýnilegar“ segir Guðrún Margrét. „Þannig
að ég er krítísk á þeirra tilraun. Mér finnst hún
krúttleg og skemmtileg en það hefði mátt taka
þetta alla leið. Ég er eiginlega búin að fá nóg af
hressum strákum. Flokkurinn sannfærir mig
ekki um að hann vilji
alvörubreytingar.“
„Umræðan er full
af hatri gagnvart
konum í stjórnmál-
um, sérstaklega fem-
ínistum,“ segir Hild-
ur. „Það er hrikalegt
að fylgjast með því.
Það þarf greinilega
að breyta einhverju.
Við þurfum held ég
að að gera einhverjar breytingar í menntakerf-
inu, leyfa fleirum að njóta sín og kenna heim-
speki, kynjafræði og gagnrýna hugsun.“
við þjáumSt veGna landamæra
„Ekki nóg með það, við þurfum að kenna fólki að
beita þessari gagnrýnu hugsun á sjálft sig,“ segir
Hrund.
„Já, ég er sammála því,“ segir Hulda. „Viðhorf
fólks eru sláandi miðað við það sem ég kynntist í
Bandaríkjunum. Skortur á sjálfsgagnrýni stend-
ur okkur oft fyrir þrifum.“
„Að einhverju leyti þá finnst mér við þjást
vegna landamæra,“ segir Hrund. „Við erum að
mörgu leyti einangruð frá umheiminum vegna
landfræðilegrar legu okkar. En landamærin eru
líka andleg og þau hafa þrengst á síðustu árum.
Það felur í sér aukna fordóma sem nærir skort
á gagnrýnni hugsun. Með gagnrýnni hugsun
er ekki nóg að tala um heimspeki. Þó að hún
sé mjög mikilvæg. Það verður að tala um víðan
sjóndeildarhring, 360 gráðu hugsun.
Þegar sjóndeildarhringurinn minnkar þá
dregur úr frjórri hugsun og tilfinningu fyr-
ir möguleikum og tækifærum. Við verðum líka
kóngar í eigin bakgarði og eigum á hættu að
skorta fagmennsku. Samnings- og samkeppnis-
staða okkar á alþjóðlegum vettvangi líður fyrir
það. Og það höfum við því miður séð svo glögg-
lega nú á allra síðustu árum.“
Ný SýN
„Guðrún margrét: Ég get ekki
sætt mig við að róninn sem
stelur lambalæri í Bónus fari í fangelsi
og sé fordæmdur en sá sem stelur
jafnvel milljörðum og er góðborgari
komist upp með það.
Hvert stefnum við?
ragna árnadóttir, fyrrverandi dómsmálaráðherra og formaður
Almannaheilla, Hrund Gunnsteinsdóttir, framkvæmdastjóri Krád
consulting og þróunarfræðingur, Silja bára ómarsdóttir, fulltrúi í
Stjórnlagaráði, Hulda Þórisdóttir, lektor við Stjórnmálafræðideild HÍ,
Guðrún margrét Guðmundsdóttir mannfræðingur og Hildur
knútsdóttir rithöfundur ræða um framtíðarsýn fyrir Ísland.
Sefum reiði Ragna Árnadóttir telur að reiðin í samfélaginu tefji breytingar og valdi vanlíðan.