Dagblaðið Vísir - DV - 15.06.2011, Blaðsíða 54

54 | Fókus 15.–19. júní 2011 Helgarblað
Æ
tli við verðum ekki að sam-
gleðjast Dönum með þær
breytingar sem orðið hafa á
húsakosti og aðstöðu Kon-
unglega leikhússins í Kaupmannahöfn
á síðustu árum? Eins þótt stofnunin
sé víst nánast á hausnum fyrir vikið.
Þegar ég kom þangað fyrst fyrir margt
löngu var gamla leikhúsið við Kongens
Nytorv hið eina sanna leikhús kóngs-
ins í huga manns. Þar stóð hins veg-
ar svo á – þetta var einhvern tímann
á áttunda áratugnum – að óperan og
ballettinn voru í þann veginn að taka
sviðið alveg yfir. Það hefði út af fyrir sig
verið í lagi, ef hinni „óbreyttu“ leiklist
hefði um leið verið búin viðunandi að-
staða. En því fór fjarri að svo yrði.
Konunglega leikhúsið hefur verið
sérstætt meðal norrænna leiklistar-
stofnana að því leyti, að þar hafa list-
greinarnar þrjár búið undir sama
þaki um langan aldur. Sumir leikar-
ar og leikhúsmenn, sem starfað hafa
við þessa nú rúmlega 260 ára gömlu
stofnun, halda því fram í endurminn-
ingum sínum, að það sambýli hafi ver-
ið heillavænlegt á ýmsan hátt; það hafi
frjóvgað og styrkt listgreinarnar, ef til
vill ekki síst þá leikara sem hafi þjálfast
jafnhliða við dans og söng og jafnvel
stundum verið vel nýtilegir í óperu- og
ballettsýningum. Fyrirkomulagið hafi
verið ein af forsendum þess hversu
dönsk leiklist reis hátt á síðustu öld,
hversu marga feikilega góða leikara
Danir áttu þá. Þegar á leið hafa þau
vandamál sem sambúðinni fylgdu þó
trúlega yfirskyggt kostina. Allar eru
þessar listgreinar frekar til fjörsins og
eflaust hafa auknar kröfur til tækni-
búnaðar, slagur um æfinga- og vinnu-
aðstöðu, gert þeim erfiðara fyrir. En þá
sögu þekki ég svo sem ekki innan frá
nema takmarkað.
Bygging Konunglega leikhúss-
ins við Kongens Nytorv var barn nítj-
ándu aldar. Hún var reist snemma á
áttunda áratugnum; salurinn er með
hefðbundnu sniði þess tíma, áhorf-
endasæti á gólfi (parketti eins og það
er kallað upp á frönsku) og fernar sval-
ir sem liggja frá sitt hvorri hlið svið-
sopsins meðfram salarveggjunum.
Í rauninni var þetta fyrirkomulag og
þessi sætaskipan þegar orðin úrelt við
opnun leikhússins. Hún endurspegl-
aði gamalgróna stéttaskiptingu sam-
félagsins sem róttæk öfl þess tíma voru
í óðakappi að rífa niður: fína fólkið,
sem hafði ráð á dýrum miðum, í sal
og á neðstu svölum; efnaminni áhorf-
endur á efri svölum, þeir fátækustu
uppi undir þaki. Íburðarmikil skreyti-
list á veggjum og svölum í barokkstíl.
Fyrir sviðinu risastórt fortjald, mál-
verk með útsýni til Akropólishæðar,
í anda dönsku gullaldarmálaranna;
klassísk rómantík í öllu sínu veldi; það
tjald er uppi enn og þykir ómissandi.
Svona vildi auðsæl borgarastétt sam-
tímans hafa það: geta snobbað fyrir
hinum gamla hirðkúltúr aðalsins, en
um leið hyllt aþenskt lýðræði og frelsi,
vöggu leikhússins í þeirri mynd sem
við þekkjum það. Frjálslyndið og aft-
urhaldið gengið í eina sæng í hinum
besta heimi allra heima! En það er nú
allt svo dægilegt í Danmörku, eins og
við vitum.
Þetta mikilfenglega leikhús hafði
því miður alltaf einn stóran galla:
stærð salar og sviðs var slík að það
hentaði miklu betur fyrir óperur en
venjulegar leiksýningar. Leiksýningar
fóru þar að vísu fram samhliða óperu
og ballet frá upphafi, en óánægjuradd-
ir heyrðust snemma og urðu til þess
að öðru leiksviði var að lokum komið
upp í byggingu hinum megin við Tor-
denskjoldsgade sem liggur meðfram
austurhlið gamla leikhússins. Sér-
stök tengibygging var byggð á milli
húsanna, líkt og brú yfir götunni. Mér
fannst þetta alla tíð frekar óskemmti-
legt leikhús, salurinn langur og mjór
með slæmum hljómburði. Auk þess
var aðeins hægt að láta eina sýningu
ganga þar í einu sökum þrengsla að
tjaldabaki. Til að vega upp á móti því
var stofnunin sífellt að koma sér upp
sviðum hingað og þangað um borg-
ina, og voru sum þeirra þokkaleg, en
önnur síðri og lifðu ekki lengi. Ekki er
ég viss um að sérstök eftirsjá hafi verið
að neinu þeirra.
En nú er öldin önnur
Sex ár eru nú frá því að óperan flutti
frá Kóngsins Nýjatorgi yfir í hið nýja
óperuhús borgarinnar, Operaen på
Holmen. Hún var reist fyrir gjafafé
skipakóngsins Mærsks Møllers. Þetta
er mikil glæsihöll sem miklar deilur
hafa staðið um, enda var „sá gamli“,
eins og Mærsk Møller ku gjarnan
nefndur manna á meðal, næsta ein-
ráður um staðarval og alla tilhög-
un byggingarinnar. Ekki er langt síð-
an arkitekt hússins, Henning Larsen,
gerði samskipti þeirra tveggja upp í
bók sem hann sendi frá sér, og er sú
mynd heldur ófögur sem hann dreg-
ur upp af þeim gamla og framgöngu
hans. En það var Hann sem borgaði
brúsann og Hann sem ákvað hvernig
þetta allt ætti að vera, rétt eins og hver
annar renessansfursti. Sá munur er þó
á honum og Mediciunum, að hann
þarf ekki að reka herlegheitin nú þegar
þau eru komin upp, heldur getur látið
dönsku þjóðina um það. Og afleiðing-
arnar á krepputímum? Jú, nú þarf leik-
hússtjórinn að fækka bæði starfsliði
og sýningum til að ná endum saman –
og ekki sýnt að það dugi til, mér skilst
að þeir séu enn í samningastappi við
ríkisstjórnina um næsta fjögurra ára
samning
Óperan flutti sem sagt innan úr bæ
austur fyrir höfn, þar sem höllina ber
við himin handan sundsins í beinni
línu frá Amalíenborg og Marmara-
kirkjunni. Er það kallað „Öxullinn“ og
var staðurinn kjörinn af Mærsk Møller
sjálfum sem vildi að þetta minnismerki
um rausn hans og gott hjartalag stæði
á allra virðulegasta stað borgarinnar.
Og hvað sem allri forsögu líður verður
að segjast að húsið nýtur sín frábær-
lega vel, ekki síst hvað varðar útsýnið
frá því, yfir sjóinn til borgarinnar. Þegar
staðið er á veröndinni eða bryggjunni
fyrir utan það er horft til suðvesturs í
átt til nýja leikhússins, Skuespilhuset,
sem var opnað fyrir þremur árum, og
er staðsett á hafnarbakkanum, norðan
Nýhafnar. Þar fékk leiklistin sjálf loks
inni í vönduðum húsakynnum með
þremur sviðum, einu stóru og tveimur
minni. Það er bæði stutt og auðratað
þangað frá Kóngsins Nýjatorgi; þið
gangið bara út með norðurbakka Ný-
hafnarinnar („den slemme side“ með
kránum og matsölustöðunum) og
beygið fyrir hornið; þá eruð þið kom-
in. Þar blasir slotið við, dökkt ásýndum
og topp-móderne, með miklum gler-
veggjum sem kallast á við óperuhúsið.
Tilhögunin á stóra áhorfendasalnum
kallast reyndar að sínu leyti á við sal-
inn í hinu gamla leikhúsi, því að hann
er með svölum meðfram öllum veggj-
um og sætum á parketti. Þetta er frem-
ur hlýlegur salur, en veggir og svala-
bríkur kolsvartar og yfirbragð salarins
því alldrungalegt. Útsýni til sviðsins
versnar einnig úr hliðarsætunum, eftir
því sem nær dregur sviðs opinu, svo að
þeir sem innst sitja sjá einungis for-
sviðið og annan sviðsvænginn. Þetta
var einn helsti gallinn á hinni gömlu
sætaskipan og óneitanlega sérkenni-
legt að nútímaarkitektar skuli þurfa að
apa hann eftir í stað þess að finna betri
lausnir.
Bergman á nýja sviðinu …
Þegar mig bar þarna að nú um dag-
inn var verið að sýna leikrit sem sam-
ið er upp úr handriti Ingmars Berg-
mans að Fanny och Alexander, síðustu
kvikmyndinni sem hann gerði sjálf-
ur. Það þekkja víst flestir þessa mynd
um systkinin sem missa föður sinn og
lenda hjá vondum biskupi sem móðir
þeirra álpast til að giftast; þetta er með
alþýðlegustu myndum Bergmans og
ein sú allra vinsælasta. Raunar gerði
Bergman fyrst sjónvarpsmyndaflokk
sem kvikmyndin er svo samin upp úr,
nokkuð stytt, en þó alveg nógu löng,
fyrir minn smekk. Fanny og Alexander
var fyrst sýnt sem sviðsverk í Ósló fyrir
einu og hálfu ári, og hefur síðan verið
sýnt bæði í Finnlandi og í Danmörku.
Það var Ketil Bang-Hansen, einn af
þekktustu leikstjórum Norðmanna,
sem bjó það til sviðsflutnings í þjóð-
leikhúsinu í Osló, og hefur greinilega
farið nokkuð aðra leið að því en Dan-
irnir, ef marka má það sem lesa má á
ingmarbergman.se, vef Ingmars Berg-
man-stofnunarinnar. Flogið hefur fyrir
að við eigum von á íslenskri útgáfu á
verkinu í Borgarleikhúsinu næsta vet-
ur.
Er það annars góð hugmynd að búa
til leiksýningu upp úr Fanny og Alex-
ander? Er það nokkuð annað en þessi
gamalkunni, ódýri populismi leik-
hússins að gera út á vinsældir frægra
bíómynda? Ekki fannst mér sýning
Konunglega leikhússins afsanna þann
grun. Þó að margir fínir leikarar væru
þar á sviði – þar á meðal sjálf Ghita
Nörby sem lék móðurina gömlu sem
heldur Ekdahl-fjölskyldunni saman
– fannst mér hún á heildina litið ekki
sannfærandi, og bar margt til. Í fyrsta
lagi var frásagnarhátturinn þyngsla-
legur og ódramatískur – en Bergman
var nú svo sem aldrei neinn sérstakur
sagnameistari, styrkur hans lá miklu
fremur í því myndræna og sálfræði-
lega, að ekki sé minnst á hið leikræna.
Í öðru lagi er hætt við að samanburður
við kvikmyndina (og fram hjá honum
er einfaldlega ekki hægt að komast,
jafnfræg og myndin er) verði leikhús-
inu ávallt óhagstæður. Sannleikurinn
er sá að Bergman var þarna ekki að-
eins með rjómann af sænskum leik-
urum, heldur var þetta fólk sem hafði
leikið mikið saman í áraraðir, aðallega
á Dramaten, og því orðið sannkallað
ensemble: yfirburðaleikarar á borð við
Allan Edwall, Gunn Vållgren (gamli
matríarkinn var síðasta hlutverk þeirr-
ar snilldarleikkonu), Jarl Kulle, Börje
Ahlsted, Evu Fröhling og Jan Malmsjö
sem er magnaður í hlutverki hins ís-
kalda biskups, líklega bara toppurinn
á hinum vondu prestum prestsson-
arins Bergmans. Ég sá mikið til þessa
fólks á sínum tíma og hef aldrei efast
um að þarna var orðinn til einn af
bestu leikflokkum heims, sígilt dæmi
um það hvað getur gerst ef leikhúsi er
stjórnað um langan tíma af skilningi,
smekkvísi og framsýni; ef stjórnendur
þess kunna að velja úr bestu leikarana
og finna þeim rétt verkefni í – síðast en
ekki síst – alvöru leikbókmenntum.
Sagan um Fannýju og Alexander er
melódramatísk og reyfarakennd, upp-
suða úr skáldum eins og Dickens og
rómantíska hryllingssagnaskáldsinu
E.T.A. Hoffmann. Sumt í henni er ekki
heldur sérlega trúverðugt, svo sem það
atriði þegar systkinunum er bjargað
úr klóm biskupsins. Það sem mynd-
in lifir umfram allt á er persónuleik-
stjórn Bergmans sem vissi hvað leik-
ararnir gátu og kunni að notfæra sér
það; þess vegna getur hann leyft sér
að hægja á frásögninni, sums staðar
nokkuð fram úr hófi, og dvelja við þau
augnablik þegar fólkið í leiknum opin-
berar sárustu tilfinningar sínar. Nú,
þegar ég horfi á myndina aftur, finnst
mér honum takast þetta best í fyrri
parti hennar, þar sem lýst er fjölskyld-
unni Ekdahl, sérkennilegri blöndu af
háborgaralegri Uppsalafamilíu (sem
Bergman var alltaf undarlega heillað-
ur af) og listamannsbóhemum. And-
stæða Ekdahlanna er biskupsfjöl-
skyldan þar sem harðýðgi, ótti og illska
ráða ríkjum undir kristilegu fasi. Mér
finnst – eins og svo oft áður – mann-
skilningur Bergmans víða undarlega
kaldur, jafnvel grunnur.
Á hinu nýja sviði Konunglega leik-
hússins minnti þetta meira á alþýðu-
kómedíu (sem þeir eru mjög hrifnir
af og oft góðir í líka) en dramatískan
sjónleik. Almennt séð var yfirferðin of
hröð, jafnvægi milli einstakra atriða
ekki nógu gott og mjög tilfinnanlegt
að leikendum var ekki gefinn tími
til að staldra við hin viðkvæmari at-
riði, líkt og gert er í myndinni. Þá var
val sumra leikenda í burðarhlutverk-
um hæpið – og börnin, blessuð börnin
sem léku titilhlutverkin, já, það verður
að segja það eins og það var: þau léku
nú afskaplega lítið, fóru næsta tilfinn-
ingalaust í gegnum textann sinn. Og
þá varð manni enn hugsað til mynd-
arinnar. Ég sé á vef Bergman-stofnun-
arinnar að Bang-Jensen hefur notað
Alexander hinn fullorðna sem sögu-
mann, kannski hefur farið betur á því,
þó að sögumenn á leiksviði séu sjald-
an til mikilla þurfta.
… og ballett á því gamla
Ég var miklu léttari í lund eftir komu
mína í Gamla leikhúsið við Kóngs-
ins Nýjatorg að þessu sinni. Og þrátt
fyrir allan glamúr nútímans: mikið
er hann nú alltaf sjarmerandi, þessi
forni glamúr, svo fullur sem hann
er af sögu og gömlum minningum.
Þarna var allt á sínum stað: málverk
á veggjum, brjóstmyndir og styttur af
gömlum stórstjörnum hússins í for-
salnum sem veit út að torginu. Þar
stendur í öndvegi frú Heiberg, fræg-
asta prímadonna danskrar leiksögu
fyrr og síðar; við vegginn gegnt henni
má þekkja Poul Reumert sem allir Ís-
lendingar vissu einu sinni hver var,
enda einn af tengdasonum Íslands,
eiginmaður Önnu Borg sem einnig
lék við þetta hús, þó að hún hafi að
vísu ekki fengið af sér líkneskju. Í sér-
stökum veggskotum á stigagöngum
eru smástyttur af frægum leikurum í
frægum hlutverkum; já þetta er leik-
hús sem hefur sögu sína í hávegum,
það leynir sér ekki.
Ballettinn er nú einn eftir í gamla
húsinu og væsir varla um hann þar.
Sýningin sem ég sá þar var samsett
af þremur verkum dönskum, sem öll
áttu það sameiginlegt að fjalla um
ballettinn sem listgrein, ballett um
ballett með öðrum orðum. Fyrstur í
röðinni var Konservatoriet, stuttur
Nýtt og gamalt í
leikhúsu í Köben
Leikhúslífið í Kaupmannahöfn:
Leikhús
Jón Viðar
Jónsson