Dagblaðið Vísir - DV - 02.05.2014, Blaðsíða 54

Dagblaðið Vísir - DV - 02.05.2014, Blaðsíða 54
Helgarblað 2.–5. maí 201454 Menning Er leikritið og leikskáldið dautt? L eikskáld – guð minn góður hvað það er tilgerðarlegt orð,“ hrópaði frægur leikhús­ maður í mín eyru fyrir nokkrum árum þegar ég var að reyna að koma á fót höfunda­ smiðju innan leikhússins til að rækta „leikskáld“. Hann hafði sjálf­ ur skrifað mörg leikrit og sett þau á svið en leit þó ekki á sig sem leik­ skáld. Já, kannski er þetta alveg hand­ ónýtt orð, það á a.m.k. ekki upp á pallborðið lengur meðal ungra leikhúsmanna, sem í dag heita einu nafni sviðslistamenn. Og leiklistin heitir ekki lengur leiklist, heldur hefur fengið nafnið „sviðslistir“. Leiklistarskólinn gamli heitir nú Sviðslistadeild Listaháskólans og þar er hægt að stunda nám á Sviðs­ höfundabraut og Danshöfunda­ braut eins og það heitir svo óþjált í íslenskum munni. Skáldað í leiksviðið Ef orðið leikskáld er tilgerðarlegt, er orðið skáld þá ekki alveg úrelt? Nei, ekki aldeilis, því enn vilja sum­ ir skálda fyrir leiksvið með orðum og leikstjóra mætti vel kalla sviðs­ skáld, svo ekki sé minnst á mynd­ skáldið sem er höfundur sjónræna þáttarins. Leikhúsið er samansafn af alls konar skáldum og höfundum og nú gera leikarar líka tilkall til þess að vera höfundar. Leikarar af yngri kynslóð vilja starfa með sviðslistahópum þar sem þeir eru frekar skapandi en túlkandi lista­ menn. Allir vilja vera höfundar og öll menntun sviðslistafólks í dag hnígur í þá átt að búa til höfunda sem geta skapað sín eigin sjálf­ stæðu listaverk. Umræðan um stöðu lista­ mannsins innan leikhússins er alls ekki ný af nálinni, hún hefur skotið upp kollinum með reglulegu milli­ bili allt frá fornöldinni fram á okk­ ar daga. Helstu leikskáld sögunnar voru fyrst og fremst leikhúsmenn, léku í verkum sínum eða settu þau á svið. Það er óumdeilanlegt enda tími sérhæfingar ekki runninn upp. Það gerist ekki fyrr en á nítjándu öldinni með tilkomu raunsæisleik­ hússins og reyndar verður leik­ stjóraleikhúsið ekki til fyrr en á síð­ ustu öld. En við vorum víst að tala um leikskáldið og sambandið milli orðs og athafnar og hvort þeirra hefur meiri þýðingu þegar kemur að þeim gjörningi sem leikhúsið óneitanlega er. Leikrit í biðstöðu Öll umræða um stöðu leiktextans í leikhúsi samtímans felst einmitt í átökum milli textans og gjörnings­ ins sem uppsetning hans alla jafnan verður af hálfu leikara og leikstjóra. Sigurður Pálsson rithöfundur hefur sagt að leikritið sé aðeins texti í bið­ stöðu, hann verður ekki að fullu til fyrr en hann er settur á svið. Texti, skrifaður fyrir leiksvið, er bara hálfnaður þegar höfundurinn hef­ ur lokið við hann. Það er síðan í verkahring leikhússins að líkamna hann með tungumáli og verkfær­ um leiksviðsins. Leiktexti getur þó verið margt annað en fullbúið leik­ rit af hálfu eins höfundar, hann get­ ur verið samsettur úr margs konar textabrotum þar sem enginn sér­ stakur er titlaður höfundur eða „leikskáld“. Með nýjum áhersl­ um í menntun og þjálfun sviðs­ listamanna hafa nýjar aðferðir og önnur nálgun við umsköpun hug­ mynda og texta átt sér stað. Við lif­ um nefnilega á tímum upplausnar og umbreytingar í samfélaginu sem menning og listir hafa ekki farið varhluta af frekar en nokkuð ann­ að. Með tölvu­ og netbyltingunni breyttist allur heimurinn, landa­ mæri í margs konar skilningi þurrk­ uðust út, hugsunin breyttist og þar með tungumálið og samband okk­ ar við það ekki síst. Áhrifanna gæt­ ir æ meir, tungumálið er líka í upp­ lausn og orðin þýða ekki lengur það sem þau áður þýddu. Sum orð eru jafnvel eins og risaeðlur, fyrir löngu útdauð og ekki hægt að notast við þau á sama hátt og áður. Kannski er leikhúsið sem listform í biðstöðu eins og orðin á leiksviðinu sem merkja ekki neitt fyrr en þau verða líkömnuð. Eitt er víst, leikhúsið er í upplausn og umbreytingu og sum­ ir bíða eftir því að það verði leyst úr fjötrum stofnana og markaðsvæð­ ingar. Um þetta var rætt á málþingi í Stokkhólmi um s.l. helgi sem haldið var í tilefni af 20 ára afmæli sænska leikritaforlagsins Colombine, sem sérhæfir sig í að miðla leikritum eftir jafnt sænska sem erlenda höf­ unda til leikhúsanna. Hvað er þetta „devised“ kjaftæði? Málþingið var haldið í samstarfi við Sviðslistaháskólann í borginni og þar var fjallað um menntun, kjör og stöðu þeirra sem fást við leik­ ritaskrif og hafa það jafnvel að lifi­ brauði, jafn sérhæfð og sú iðja er á tímum þar sem allir telja sig geta allt, þar sem virðingin fyrir vinnu höfundarins, skáldskap og orðsins list er á undanhaldi. Berit Gullberg, stofnandi og eigandi Colombine, er eldsálin sem boðaði til þessa mál­ þings og tókst á þremur dögum að safna saman rjómanum af nor­ rænum og evrópskum leikskáld­ um, fremstu kennurum og prófess­ orum í sviðslistum og leikritun og listamönnum sem fást við að skapa leikhús. Og Berit, sem er kona með mikla og langa reynslu af rekstri leikhúsa og tilheyrir elstu kynslóð núlifandi leikhúsmanna í Svíþjóð, henni tókst að láta kynslóðirnar tala saman um það sem helst brennur á þeim. Einkennandi fyrir umræðurnar hvort sem varðaði menntunina, fagið eða rekstur leikhúsa var það sem kallast „devised“ leikhús en það er vinnuaðferð sem í æ ríkara mæli hefur rutt sér til rúms meðal starfandi sviðslistamanna. Og eldri kynslóðin spurði hvað eftir annað, hvað er þetta „devised“ kjaftæði eiginlega, hvað þýðir það? Aftur erum við lent á krákustígum tungu­ málsins, merkingu orða, já eða til­ gerð þeirra. Eitt er víst, „devised“ leikhús er í tísku í dag meðal ungu kynslóðarinnar í leikhúsinu bæði hér og á hinum Norðurlöndunum og þar á gamla „leikskáldið“ sem vill láta leika leikritið sitt , eins og hann skrifaði það, æ minni séns. Rannsóknar- og tilraunastofa leikhússins Í „devised“ leikhúsinu sem kannski má þýða sem samsköpunarleikhús eru nefnilega allir höfundar og enginn merkilegri en annar. En er þetta ekki bara gamla „grúppuleik­ húsið“ frá sjöunda og áttunda ára­ tug síðustu aldar? Jú, vissulega en í nýrri mynd. Listamennirnir sem í dag vinna eftir „devised“ aðferð­ um hafa í reynd kollsteypt hug­ myndum okkar um eðli og kjarna leikhússins. Þeir kalla eftir annars konar þátttöku bæði af hálfu lista­ manna og áhorfenda, þeir vilja gera leikhúsið að suðupotti hug­ mynda, bræðslu, samsuðu, rífa niður fjórða vegginn fyrir fullt og allt, gera áhorfendur að vitnum að gjörningi sem liggur á mörk­ um leikhúss og uppákomu. Sam­ sköpunarleikhúsið er tilraunastofa, rannsóknarleiðangur, pólitískt og listrænt viðnám og andóf gegn viðteknum formreglum gamla dramatíska leikhússins þar sem allt átti upphaf sitt og endi í leikritinu sem skrifað var af „leikskáldinu“. Samsköpunarleikhúsið kallar eftir nýjum hugsunarhætti þegar kem­ ur að listsköpun, á fyrsta samlestri er ekkert leikrit til staðar, heldur hugmyndir sem leikhópurinn allur vill rannsaka og gera tilraunir með á leiksviðinu. Handritið verður til í æfingaferlinu og einn eða fleiri úr hópnum taka að sér að koma því í endanlegt form ef þörf krefur. Frumsömdum verkum fækkar Á sérstökum fundi í Borgarleikhús­ inu í Stokkhólmi voru nokkur af helstu leikskáldum Norðurlanda fengin til að tjá sig um stöðuna, tala um sín eigin verk og fram­ tíð leikhússins. Áður höfðu nokkr­ ir dramatúrgar og umboðsmenn höfunda í Evrópu, Bandaríkjun­ um og Argentínu tjáð sig um sama efni. Staðan er svipuð hvar sem mann ber niður; alvöru höfundar sem líta á leikhúsið sem sinn list­ ræna vettvang eiga hvarvetna erfitt uppdráttar. Astrid Saalbach, eitt af þekktari leikskáldum Dana, lýsti ástandinu sem upplausn. Leik­ húsin velja frekar hópa sem búa til „devised“ sýningar og/eða leik­ gerðir eftir vinsælum skáldsögum eða bíómyndum. Æ færri frum­ samin verk eru pöntuð af hálfu leikhúsanna úr fórum leikskálda. Atvinnumennskan á undir högg að sækja og þeim fækkar stöðugt sem hafa ráð á að stunda þetta rándýra áhugamál sem sviðslistirnar eru. Til þess að fá verk sett upp í leik­ húsi sem hefur yfir raunverulegu fjármagni og styrkjum að ráða, þarf leikskáldið helst að vera innund­ ir hjá leikhússtjóranum eða eiga mjög vingott við leikstjóra sem er í náðinni og getur valið úr verkefn­ um. Nema að leikskáldið setji verk sitt upp sjálfur eins og Laura Rau­ honen frá Finnlandi benti á og þá oft á eigin kostnað en líka til að glata ekki valdi yfir eigin texta, en vanmáttur leikskáldsins gagnvart forræði leikhússins á leiktextanum kom einnig til umræðu. Jokum Rohde, eitt af þekktustu og áhrifa­ mestu leikskáldum Dana, kom með ögrandi yfirlýsingar og hikaði ekki við að gagnrýna leikskáld nú­ tímans sem hann sagði oft stöðnuð og föst innan ramma tveggja hefða og tímabila. Þar átti hann við tím­ ann frá raunsæisverkum Ibsens til absúrdverka Becketts. Rohde telur að til að leikskáldið lifi áfram, verði það að hafa þekkingu á leikhúsinu og hugsunarhætti leikstjórans, þekkja fagið og skilja að hugmynd­ ir að leiksýningu spretta upp í leik­ húsinu sjálfu. Ekki missa kjarkinn Enginn ábyrgur leikhússtjóri getur eingöngu sett upp tilraunaverk, listrænar úrvalssýningar, hann verður að taka mið af megin­ straumnum sem hann getur reynd­ ar nýtt ef vel gengur, til að leyfa jaðrinum að koma inn í leikhúsið. Atvinnuleikhúsin eru í upplausn og umbreytingu, rétt eins og list­ greinin sjálf, en þau eru samt áfram stofnanir sem verða að láta opinber fjárframlög duga fyrir „framleiðslu“ hvers leikárs og þurfa jafnframt að afla sér tekna með miðasölu og eru að því leyti háð markaðnum, sölu­ mennskunni, peningarnir ráða ferðinni eins og endranær. Það þýð­ ir ekki að leikskáldið eða leikritið sé dautt, þótt orðin séu kannski göm­ ul og úrelt. Að skrifa fyrir leikhúsið er breytingum háð eins og allt ann­ að innan leikhússins og það þarf hugrekki til þess að horfast í augu við þá staðreynd. n n Leikhús í upplausn og umbreytingu n Frumsömdum verkum fækkar Hlín Agnarsdóttir ritstjorn@dv.is „Æ færri frum- samin verk eru pöntuð af hálfu leikhús- anna úr fórum leikskálda. Fólk með reynslu Jonas Hassan Kehmiri, Arne Lyngre, Berit Gullberg.
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64

x

Dagblaðið Vísir - DV

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Dagblaðið Vísir - DV
https://timarit.is/publication/255

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.