Úr þjóðarbúskapnum - 01.02.1965, Page 9

UM ÁÆTLUNARGEKÐ
aðila, sem heildaráætlanirnar semur, og of lít-
il áherzla á starfsemi hinna einstöku eininga.
Miklu frekar væri hægt að halda því fram, að
of langt hefði verið gengið í gagnstæða átt í
þeim löndum, sem lengi vel fólu ekki sérstök-
um og varanlegum stofnunum að sjá um gerð
áætlana til langs tíma. I hópi þessara landa
eru bæði Noregur og Svíþjóð.
Áætlun og framkvæmd
Hvert er samhengið á milli áætlunar og
framkvæmdar? Hver eru áhrif áætlana á raun-
verulegar ákvarðanir og framkvæmd þeirra
ákvarðana, og á hvern hátt gætir þessara
áhrifa? Að hvaða leyti geta áætlanir falið í sér
bein fyrirmæli um tilteknar aðgerðir og að
hvaða leyti eru áhrif áætlana óbein frekar en
bein?
Þegar þessar spurningar eru ræddar, verð-
ur að sjálfsögðu að gera greinarmun á áhrifum
áætlana á þær einingar efnahagslífsins, sem
liggja utan hins beina valdsviðs ríkisins, og á
þær einingar, sem liggja innan þess. I fyrri
flokknum eru í vestrænum löndum flest at-
vinnufyrirtæki og samtök þeirra. í síðari
flokknum eru ráðuneyti, ríkisstofnanir og rík-
isfyrirtæki. Loks er allstór milliflokkur, sem
ekki er beinlínis innan valdsviðs ríkisins, en
er þó undir miklum beinum áhrifum þess. I
þessum flokki eru sveitarfélög og stofnanir
þeirra, ríkisfyrirtæki og ríkisstofnanir, sem
njóta mikils sjálfstæðis, og loks atvinnufyrir-
tæki, sem njóta beins stuðnings ríkisvaldsins.
Aætlanir geta ekki falið í sér bein fyrirmæli
til þeirra eininga, sem liggja utan valdsviðs
ríkisins. Stjórnendur þessara eininga, og þá
alveg sérstaklega stjórnendur atvinnufyrir-
tækja, taka ákvarðanir sínar á grundvelli mark-
aðsaðstæðna og mats á þróun þessara að-
stæðna. Áhrif áætlana hljóta á þessu sviði fyrst
og fremst að vera óbein. Þau geta í fyrsta lagi
komið fram í því, að áætlanir stuðli að mótun
stefnu ríkisvaldsins í efnahagsmálum, og þá
einkum í peningamálum, fjármálum og við-
skiptamálum. I þeim löndum, þar sem ríkis-
valdið hefur sérstaklega mikil ítök í fjármagns-
markaðinum, t. d. með því að reka fjárfesting-
arbanka, geta áætlanir haft mikil áhrif utan
ríkisgeirans, að því leyti sem þær stuðla að
mótun þeirrar stefnu, sem fylgt er við stjórn
fjármagnsmarkaðarins. í öðru lagi geta áhrif-
in komið fram í því, að áætlanir veiti stjórn-
endum hinna einstöku eininga upplýsingar um
þróun og horfur í efnahagsmálum. Áætlanir
koma hér til viðbótar þeim upplýsingum, sem
markaðurinn sjálfur getur gefið á hverjum
tíma. Þessar upplýsingar áætlananna hafa áhrif
á ákvarðanir stjórnenda hinna einstöku ein-
inga og stuðla að samræmingu þessara ákvarð-
ana.
Þau áhrif áætlunargerðar, sem hér hefur
verið lýst, eru ekki aðeins fólgin í áhrifum
hinnar endanlegu áætlunar. Þau stafa ekki síð-
ur frá því sambandi, sem skapast á milli hinna
einstöku eininga og þess aðila, sem um heild-
aráætlunina sér, meðan á sjálfum undirbún-
ingi áætlunarinnar stendur. Áætlunargerðin
stuðlar þannig að áætlunarframkvæmdinni.
Ég hefi hér að framan rætt áhrif áætlana á
þær einingar afnahagslífsins, sem liggja utan
hins eiginlega valdsviðs ríkisins. Svo gæti
virzt, að þegar kemur að þeim einingum, sem
liggja innan þessa valdsviðs, væru viðhorfin
allt önnur. Hér væru áhrif áætlana bein en
ekki óbein, áætlanir sýndu endanlegar ákvarð-
anir og fælu jafnvel í sér bein fyrirmæli. I
reyndinni hafa áætlanir í vestrænum löndum
þó yfirleitt ekki verið notaðar á þennan hátt.
Það hefur verið litið á áætlanir innan ríkisgeir-
ans sem eins konar viðmiðun, þegar ákvarð-
anir væru teknar, en ekki sem beinar ákvarð-
anir eða fyrirmæli. Ástæðan fyrir þessu er fyrst
og fremst nauðsyn þess, að hægt sé að endur-
skoða fyrirætlanir eftir því, sem aðstæður og
horfur breytast. Af þessari ástæðu má ekki
móta áætlanir sem föst og ákveðin fyrirmæli,
allra sízt til langs tíma. Þess vegna er lögð
7